Շկոցյանսկե Յամե

Շկոցյանսկե Յամե (սլովեն.՝ Škocjanske jame, իտալ.՝ Grotte di San Canziano, գերմ.՝ Höhlen von St. Kanzian), կրաքարային քարանձավ Սլովենիայի հարավ-արևմուտքում՝ Կարստ սարահարթի վրա^[1]։ Քարանձավն առաջացել է Րեկա գետի (թափվում է Ադրիատիկ ծով) հոսանքից։ Շկոցյանսկեն աշխարհում առավել հայտնի համակարգերից մեկն է կարստային երևույթներն ուսումնասիրելու համար։

Շկոցյանսկե Յամե
Տեսակ	քարանձավ և էքսկուրսիոն անձավ
Երկիր	Սլովենիա
Վարչատարածք	Municipality of Divača?
ԲԾՄ	378 մետր
Երկարություն	6200 մետր
Մակերես	413 հեկտար
Պահպանման տարածք	Škocjan Caves Regional Park?

Շկոցյանսկե Յամեն 1986 թվականին ընդգրկել է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում, 1996 թվականին ստացել տարածքային պարկի կարգավիճակ, ստորերկրյա ջրային պաշարները պահպանվում են Ռամսարի համաժողովով, 2004 թվականից համարվում է կրստային կենսաբանական արգելոց^[2]։

Ընդհանուր բնութագիր

Րեկա գետը, որը ձևավորել է Շկոցյանսկե Յաման, մինչև Կարստ սարահարթ երկրի մակերևույթով հոսում է մոտ 55 կմ։ Առաջին 4 կմ-ը այն հոսում է կիրճով, որից հետո անցնում է գետնի տակ․ այդ ճեղվածքի ուղիղ վերևում է գտնվում Շկոյան գյուղը։ Հնում՝ հնարավոր է վաղ պլեյստոցենում, քարանձավի սկզբնական հատվածը փլուզվել է՝ ձևավորելով Վելիկա Դոլինայի (մոտ 165 մ խորությամբ) և Մալա Դոլինայի (մոտ 120 մ խորությամբ) կարստային իջվածքները, որոնք բաժանված են բնական կամրջակով՝ քարանձավի նախկին առաստաղի մնացորդներով։ Շկոցյան գյուղի մոտ կա ևս մեկ մուտք՝ Օկրոգլիցա 90 մետրանոց անդունդը^[3]։

Վելիկա Դոլինայի հատակում Րեկա գետը մտնում է Շկոցյանսկե Յամե և երկրի մակերևույթ է դուրս գալիս միայն 34 կմ-ից՝ Իտալիայի տարածքում և արդեն կոչվում է Տիմավո։ Քարանձավի մի մասը, որով հոսում է Րեկա գետը, կոչվում է Շումեչա Յամա (Šumeča jama) և ունի 3,5 կմ երկարություն։ Քարանձավային ողջ համակարգի ճանապարհների երկարությունը, որ հասնում է մինչև 223 մ խորության, կազմում է 6,2 կմ։ Համակարգում կան կարտային բազմաթիվ իջվածքներ, ստորգետնյա շերտեր և մոտ 30 ջրվեժ՝ 10 մ բարձրությամբ։ Այս համակարգում է գտնվում Եվրոպայի խոշորագույն ստորգետնյա այրերից մեկը՝ Մարտելի սրահը (Martelova dvorana)՝ 2,2 միլիոն մ³ ծավալով, 146 մ բարձրությամբ, 300 մ երկարությամբ և 120 մ լայնությամբ^[2]։

Հոսելով քարանձավով՝ գետը ձևավորում է 2,6 կմ լայնությամբ, 10-60 և մինչև 146 մ բարձրությամբ կիրճեր։ Գետի՝ 47 մ բարձրությամբ կիրճի վրա կառուցվել է Ցերկվենիկով կամուրջը (Cerkvenikov most)։ Ջրի ամենաբարձր մակարդակը գրանցվել է 1826 թվականին՝ 128 մ^[2]։

Քարանձավի չոր տեղերում ջերմաստիճանը կայուն է և կազմում է մոտ 12 °C, իսկ որտեղ հոսում է գետը, այն կարող է հասնել մինչև 20 °C-ի։ Օդի հարաբերական խոնավությունը 80-100 % է^[2]։

Ուսումնասիրման պատմություն և զբոսաշրջություն

Վելիկա Դոլինա, հետևում՝ Մալա Դոլինա։ հետին պլանում Շկոցյան գյուղն է։

Ներկայիս պատկերացումներով մարդիկ սկսել են ապրել քարանձավներում մ․ թ․ ա․ 3-1,7 հազար տարի առաջ։ Տոմինչևա (Tominčeva) քարանձավում հայտնաբերվել է մարդկային տասը կմախք՝ թաղման ծիսակարգի իրերով։ Շկոցյանսկե Յամեի մասին գրավոր առաջին վկայությունները թվագրվում են մ․ թ․ ա․ 2-րդ դարին։ Հին հույն պատմաբան, աշխարհագրագետ Պոսիդոնիոսը գրել է, որ Տիմավա գետը հոսում է սարերից ու թափվում կիրճի մեջ, այնուհետև անցնելով 130 ասպարեզ, ծովի մոտ դուրս է գալիս գետնի տակից։ Սլովենացի գիտնական Յանեզ Վայկարդ Վալվազարը (1641—1693) Րեկա գետի ավազանը և նրա ստորգետնյա հոսանքը նկարագրել է «Կրայնա հերցոգության փառքը» (սլովեն.՝ Slava vojvodine Kranjske, գերմ.՝ Die Ehre deß Herzogthums Crain) գրքում, որը լույս է տեսել 1689 թվականին և պարունակում է սլովենական հողերի մանրամասն նկարագրություն։ Քարանձավի համակարգված ուսումնասիրությունը սկսվել է 19-րդ դարում, իսկ 1890 թվականին հետազոտողները հասել են քարանձավի վերջում գտնվող Մեռյալ ծովին։ 100 տարի անց՝ 1990 թվականին, ջարասուզորդներին հաջողվել է սուզվել Լեդենի Դիխնիկ (Ledeni dihnik) ստորգետնյա թունել և բացահայտել ավելի քան 200 մ նոր մուտքեր^[4]։

Վելիկա Դոլինայի փաստաթղթավորված առաջին այցելությունները թվագրվում են 18-րդ դարի երկրորդ կեսին։ 1823 թվականից այնտեղ կարողացել են իջնել զբոսաշրջիկները, իսկ 1884-1906 թվականներին զբոսաշրջային ուղերթներ են մշակվել դեպի քարանձավ։ 1959 թվականին քարանձավում անցկացվել է էլեկտրականություն։ 2006 թվականին պարկ է այցելել մոտ 90,000 մարդ^[2]։

Ծանոթագրություններ

1. Словения: Общегеографическая карта / сост. и подгот. к изд. Омской картогр. ф-кой в 2005 г.; ст. ред. Т. П. Филатова; ред. Н. Н. Чугунова. — 1:300 000, 3 км в 1 см. — М.: Роскартография, 2005. — ISBN 5-95230108-8.
2. «Škocjan Caves ID». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հուլիսի 24-ին. — Škocjan Caves Park
3. «Description of the Caves». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 30-ին. — Škocjan Caves Park
4. «History of exploration». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ հունիսի 5-ին. — Škocjan Caves Park

Արտաքին հղումներ

• Շկոցյանսկե Յամե պարկի պաշտոնական կայք (սլովեն.),(անգլ.),(գերմ.),(իտալ.),(ֆր.)
• Վելիկա Դոլինայի համայնապատկերներ (անգլ.),(սլովեն.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Շկոցյանսկե Յամե» հոդվածին։