Bulan

Ti Bulan kaikaisuna a masna a satelite iti Daga,^{[nb 3][6]} ken ti maikalima a kadakkelan a satelite iti Sistema a Solar. Isu ti kadakkelan a masna a satelite iti maysa a planeta iti Sistema a Solar relative iti kaddaakel iti bukodna a nangruna, nga adda ti pagkapat ti diametro iti Daga ken 1⁄81 ti bukodna a masa.^{[nb 4]} Ti Bulan ket isu ti maikadua a kapusekan a satelite kalpasan ti maria a maysa kadagiti karaniagan a taga-ugma nga nagukisan ti naingatoan a dagdaga ken narimbaw impakto ng abot. Isu daytoy ti karaniagan a banag iti langit kalpasan ti Init, uray no ti rabawna ket agpaysao pay a nasipnget, a kapadpada ti karaniag ti uging. Ti kinarimbawna iti langit ket ti kinakadawyanna a siklo dagiti paset , manipud idi taga-ugma a panawen, ket nakaaramid ti Bulan a kas myasa a naipangpangruna a kultural nga impluensia iti pagsasao, dagiti kalendario, arte ken mitolohia. Ti grabidad a panagimpluensia ti Bulan ket agpataud dagiti ugot ti taaw ken ti panagpaatiddog ti minuto iti aldaw. Ti agdama a panagliklikmut kaadayo ti Bulan, nga agarup a mamin sangpulo ket tallo ti diametro iti Daga, ket gapuanan daytoy ti panagparangna a kasla kadakdakkelna idiay langit ti Init, a mangpalubos daytoy nga apag-isu a kallobanna ti Init dagiti dagup a solar a salip.

Ti Bulan

Ti Kabus a bulan a makita manipud iti akin-amianan a hemisperio iti Daga
Dagiti panangikeddeng
Dagiti pangilasin	lunar, seleniko
Dagiti pakailasinan ti panaglikmut
Perigee	362,570 km (0.0024 AU) (356,400–370,400 km)
Apogee	405,410 km (0.0027 AU) (404,000–406,700 km)
Semi-mayor a pagtayyekan	384,399 km (0.00257 AU)
Eksentrisidad	0.0549
Panawen ti panaglikmut	27.321582 d (27 d 7 o 43.1 min)
Panawen a sinodiko	29.530589 d (29 d 12 o 44 min 2.9 s)
Napipia a kapardas ti panaglikmut	1.022 km/s
Paglikigan	5.145° to the ekliptiko[1] (nagbaetan ti 18.29° ken 28.58° aginggana ti ekuador ti Daga)
Longitud ti agpangato a nodo	agsubsubli babaen ti maysa a panagtayyek iti 18.6 a tawtawen
Argumento ti perigee	agadaddang babaen ti maysa a panagtayyek iti 8.85 a tawtawen
Satelite ti	Daga
Dagiti pisikal a pakailasinan
Promedio a rayus	1,737.10 km  (0.273 ti Daga)[2]
Rayus ti ekuador	1,738.14 km (0.273 ti Daga)[2]
Rayus ti polar	1,735.97 km  (0.273 ti Daga)[2]
Panagdalumpinas	0.00125
Sirkumperensia	10,921 km (ekuadorial)
Kalawa ti rabaw	3.793 × 107 km2  (0.074 ti Daga)
Tomo	2.1958 × 1010 km3  (0.020 ti Daga)
Masa	7.3477 × 1022 kg  (0.0123 ti Daga)
Promedio a densidad	3.3464 g/cm3
Grabidad ti rabaw	1.622 m/s2 (0.165 4 g)
Kapardas ti panagtalaw	2.38 km/s
Panawen ti panagtayyek ti sidereal	27.321582 d (sikroniko)
Kapardas ti panagtayyek ti ekuador	4.627 m/s
Pakbu ti pagtayyekan	1.5424° (aginggana ti ekliptiko) 6.687° (aginggana ti orbita dalumpinas)[1]
Albedo	0.136[3]
temp. ti rabaw min mean max ekuador 100 K 220 K 390 K 85°N[4] 70 K 130 K 230 K
Nalawag a magnitud	−2.5 to −12.9[nb 1] −12.74 (katimbengan ti kabus a bulan)[2]
Anggular a diametro	29.3 to 34.1 arcminutes[2][5]
Atmospeara[nb 2]
Presion ti rabaw	10−7 Pa (aldaw) 10−10 Pa (rabii)
Pakabuklan babaen ti tomo	Ar, He, Na, K, H, Rn

Ti Bulan ket isu laeng ti nailangtana bagi malaksid ti Daga a ti tao ket simmanglad. Nupay ti Luna programme ti Kappon ti Sobiet ket isu ti immuna a nakaabot ti Bulan iti maysa a saan a namaneho a pagluganan ti limbang idi 1959, ti Apollo a programa ti Estados Unidos ket nakaganab ti isisu a namaneho ti tao a mision iti agdama nga aldaw, a nagrugi ti immuna a namaneho ti tao a lunar a panagliklikmut a mision babaen ti Apollo 8 idi 1968, ken innem a panagsanglad iti Bulan ti nagbaetan ti 1969 ken 1972, a ti immuna ket ti Apollo 11. Dagitoy a mision ket nagisubli kadagioti sumurok a 380 kg kadagiti lunar a bato, a dagitoy ket inusar ti panagrang-ay ti heolohika a panagawat iti nagtaudan ti Bulan, ti pormasion iti uneg ti bulkodna a patakder, ken iti napalabas a pakasaritaanna. Naipagarup a daytoy ket naporma idi 4.5 bilion a tawtawen. Ti maysa a pannakaporma a teoria ket ti higante nga impakto a napasamak a nairaman ti Daga. Ti impakto a teoria ket naidudua idi 2012, kalpasan ti panagusig manen dagiti Apollo nga alagad.

Kalpasan ti Apollo 17 a mision idi 1972, ti Bulan ket binisbisita laengen babaen dagiti saan a namaneho ti tao a pagluganan ti limbang, ti nailatakan babaen ti kinaudi a Sobiet a Lunokhod rover. Manipud idi 2004, ti Hapon, Tsina, India, ti Estados Unidos, ken ti Europeano nga Ahensia ti Limbang ket nagpatulod dagitoy dagiti lunar nga agpalpalikmut. Dagitoy a pagluganan ti limbang ket nakaparawad ti panagpasingked ti panakaduktal iti lunar a danum a yelo idiay agnanayon a nalinongan nga abot dagiti ungto ken bedbed iti lunar a regolito. Adda dagiti sumakbay a naplano a mision a mapan iti Bulan, a mairamn ti maysa a gobierno ken binusbusan a pribado. Ti Bulan ket agtultuloy nga adda babaen ti Tulag ti Pangaruar a Limbnag , a nawaya sukisoken para iti amin a pagilian para kadagiti nakappi a pangngep.

Ti ebolusion iti Bulan ken panagbaniaga iti Bulan.

Nagan ken etimolohia

Ti maitutop a nagan para iti masna a satelite ti Daga ket "ti Bulan".^[7][8] Ti panginagan ti Ingles a moon ket naala manipud iti moone (idi agarup a 1380), a naiparang-ay manipud iti mone (1135), a naala manipud iti Daan nga Ingles mōna (a napetsaan manipud idi sakbayan ti 725), a daytoy ket, a kapada dagiti amin Hermaniko a pagsasao a kognado, a nanipud ti Proto-Hermaniko *mǣnōn.^[9]

Ti kangrunaan a moderno nga Ingles a panagilasin a maipanggep ti Bulan ket lunar, a naala manipud iti Latin Luna. Ti maysa pay ngem saan a nalatak a panagilasin ket ti seleniko, a naala manipud iti Taga-ugma a Griego a Selene (Σελήνη), a naggapuan ti pasaruno a "seleno-" (a kas iti nakaalaan ti selenograpia).^[10]

Dagiti nota

1. Ti kaaduan a kuenta ket naited a naibatay ti titimbengan a karaniag manipud iti kuenta iti −12.74 a naited para iti maysa nga ekuador aginggana ti sentro ti Bulan iti kaadayo iti 378 000 km idiay NASA a kipudno a papeles a pinagibasaran aginggana ti kabassitan a kaadayo ti Daga-Bulan a naited idiay, kalpasan ti pinudno ti kinaudi para iti ekuatorial a raya ti Daga iti 6 378 km, nga agited ti 350 600 km. Ti kabassitana kuenta (para iti kaadayo ti baro a Bulan) ket naibatay iti agpadpada panakagpang nga inususar ti kaadu a distansia ti Daga–Bulan iti 407 000 km (a naited idiay kipnapudno a papeles) ken babaen ti panagkarkulo ti karaniag iti panagsilnag ti daga iti baro a Bulan. Ti karaniag iti panagsilnag ti daga ket albedo ti Daga × (raya ti Daga / Raya iti Panagtayyek iti Bulan)² ] a minaig ti dagus a solar a panakasilnag a rumsua para iti kabus a Bulan. (Albedo ti Daga = 0.367; raya ti Daga = (polar radius × ekuatorial radius)^½ = 6 367 km.)
2. Lucey et al. (2006) agited kadagiti 10⁷ partikulo cm⁻³ babaen ti aldaw ken 10⁵ particles cm⁻³ babaen ti rabii. Iti igid ti ekuatorial a temperatura ti rabaw iti 390 K babaen ti ken 100 K babaen ti rabii, ti umno a linteg ti alingasaw ket agitulok kadagiti presion a naited idiay infobox (binukel iti kaasitgan a urnos iti kapigsa; 10⁻⁷ Pa babaen ti aldaw ken 10⁻¹⁰ Pa babaen ti rabii.
3. Adda dagiti adu ken sabsabali a sideg ti Daga nga asteroid a mairaman ti3753 Cruithne a dagitoy ket kumaduaan nga agpalpalikmut iti Daga: dagiti pagliklikmutanda ket agpakabaelda nga umasideg iti Daga kadagiti paset ti panawen ngem agbalbaliw da met laeng kadagiti napalabas a panawen (Morais et al, 2002). Dagitoy ket quasi a satelite – dagitoy ket saan a bulbulan gapu ta saanda a palpalikmuten ti Daga. Par aiti adu pay a pakaammo, kitaen ti Dagiti sabali a bulan iti Daga.
4. Ti Charon ket maibagay a dakdakkel no ipada iti Pluto, ngen ti Pluto ket nabaliwan ti panakaidasigna a kas maysa nga ansisit a planeta