Relihion

Ti relihion ket maysa nga urnong dagiti dagiti kutural a sistema, dagiti pammati a sistema, ken dagiti panirigan ti lubong a mangipanggep ti nagtagitaon tiespiritualidad ken, sagpaminsan, kadagiti moralidad.^{[nota 1]} Dua kadagiti relihion ket addaan kadagiti salaysay, dagiti simbolol, dagiti tinawtawid ken sagrado a naipakasaritaan a maipanggepan a mangited ti kayat a sawen ti biag wenno mangipalpalawag ti puonan iti biag wenno ti law-ang. Dagitoy ket mangimaton kadagiti moralidad, etiko, relihioso a linteg wenno ti maysa a kinaykayat a kita ti biag manipud kadagiti kapanunotanda a maipanggep ti kosmos ken katutubo ti tao.

Dagiti simbolo a mangirepresenta kadagiti relihion ti lubong, manipud iti kanigid nga agpakanawan:
aray 1: Kristianidad, Hudaismo, Hinduismo
aray 2: Islam, Budismo, Shinto
aray 3: Sikismo, Bahá'í a Pammati, Hainismo

Ti balikas a relihion ket sagpaminsan a maisuksukat iti pammati wenno pammati a sistema, ngem ti relihion ket maigiddiat manipud iti pribado a pammati gapu ta daytoy ket adda ti sosial nga aspetona.^[1] Adu kadagiti relihion ket adda kadagiti naurnong a panagkukua, padi, ti maysa a panagipalpalawag a mangbukel ti pannakaikappon wenno pannakaikameng, kadagiti kongregasion iti naisangsangayan a tao, kadawyan a taripnong wenno dagiti serbisio para kadagiti kapanggepan iti panagraem kadagiti dios wenno para iti kararag, dagiti nasantuan a lugar (masna wenno arkitektura), ken/wenno dagiti nasantuan a sinuratan. Ti panaksanay ti relihion ket mabalin a mangiraman pay dagiti sermon, panagirukbab kadagiti araramiden ti maysa a dios wenno dagiti dios, dagiti sakripisio, dagiti piesta, padaya, talimudaw, panakaitapog, dagiti punpon a serbisio, dagiti matrimonia a serbisio, meditasion, musika, arte, sala, dagiti publiko a serbisio, wenno dagiti dadduma pay nga aspeto iti kultura ti tao. Nupay kasta, adda dagiti kas pagarigan ti relihion nga adda bassit wenno awan kadagitoy nga aspeto ti patakder, pammati, wenno panagsanay.

Etimolohia

Ti relihion (manipud iti Daan a Pranses relihion "relihioso a komunidad," manipud iti Latin religionem (nom. religio) "panagraem ti nasagraduan, panagdayaw kadagiti dios,"^[2] "obligasion, ti piansa a nagbaetan ti tao ken dagiti dios"^[3]) ket naala manipud iti Latin a religiō, dagiti patingga a nagtaudan ket saan a naamammoan. Maysa a posibilidad ket ti panakaala manipud iti panakapamindua *le-ligare, a naipatarus a nasurot manipud iti Cicero a nangikapet ti lego "agbasa", a kas ti re (manen) + lego iti kapanunotan nga "agpili", "aramidem manen" wenno "aganannadka a mangusig". Dagiti moderno nga eskolar a kas ni Tom Harpur ken Joseph Campbell ket mangipabor ti pannakaala manipud iti ligare "piansa, ikapet", a mabalin a manipud iti maysa a pasaruno a re-ligare, a kas ti re (manen) + ligare wenno "ti mangikapet manen," nga inaramid daytoy a prominente babaen ni San Agostino, kalpasan ti pannakaipatarus iti Laktansio.^[4][5] Ti midiebal a panagusar ket isumbangirna ti urnos iti panagitudo ti piansa dagiti komunidad a kas dagiti monastiko nga ur-urnos: "mangmangegmi ti 'relihion' iti Nabalitokan a Toson,itimays a kabaliero iti relihion iti Avys'".^[6]

Segun ti pilologo a ni Max Müller, ti ramut ti Ingles a balikas a "relihion", ti Latin religio, ket kasisigud nga inususar a kayatna a sawen ket "panagraem para iti Dios wenno dagiti dios, ti naannad a panagpanpanunot kadagiti nasantuan a banbanag, pietas" (a niCicero ket ad-adu pay a pakaala a kayatna a sawen ket "salukag").^[7][8] Max Müller nga inlaslasin dagiti adu a kultura ti lawlaw ti lubong, a mairaman ti Ehipto, Persia, ken India, a kas adda dagiti agpadpada nga estruktura ti bileg iti daytoy a puntos ti pakasaritaan. Ti matawtawagan tatta nga aldawen a taga-ugma a relihion, a tinawtawaganda laeng idin a ti "linteg".^[9]

Adu kadagiti pagsasao nga adda dagiti balikas a mabalin a maipatarus a kas ti "relihion", ngem mabalin nga us-usarenda dagitoy ti sabsabali a pamay-an, ken adda dagiti awanan iti balikas para iti relihion. Kas pagarigan, ti Sanskrito a balikas a dharma, a sagpaminsan a maipatpatarus a kas "relihion", ket kayatna pay a sawen ket linteg. Kadagiti klasiko nga Abagatan nga Asia, ti panagadal ti linteg ket buklenna dagiti konsepto a kas ti penitensia babaen ti kinatulnog ken seremonial ken ti pay naipakat a tinawtawid. Ti mediebal a Hapon idi ununana ket adda kapadpadana a panagkappon a nagbaetan ti "imperial a linteg" ken unibersal wenno "Buda a linteg", ngem kalpasan dagitoy ket nagbalinda a nawaya taudan ti bileg.^[10][11]

Awan ti pudno a kapadpada ti "relihion" iti Hebreo, ken Hudaismo ken saan a mangilasin ti nagbaetan ti relihioso, nailian, panakapuli, wenno etniko a kinasiasino.^[12] Maysa kadagiti panakatengnga a konseptona ket ti "halakha", sagpaminsan a naipatpatarus a kas ti "law", a mangiyalagad ti panagsanay ken pammati ken dagiti adu nga aspeto iti inaldaw a biag.

Ti panag-uasar kadagiti sabsabali a termino, a kas ti panagannugot ti Dios wenno Islam ket maipapan kadagiti naisangsangayan a pakasaritaan ken bokabulario.^[13]