Sasao a Trans–Baro a Guinea

Ti Trans–Baro a Guinea (TNG) ket ti maysa a dakkel a pamilia ti sasao a Papuano a naisasao idiay Baro a Guinea ken dagiti kaarruba nga isla, mabalin a ti maikatlo a kadakkelan a pamilia ti pagsasao iti lubong babaen ti bilang dagiti pagsasao. Ti bugas ti pamilia ket naikeddeng a nasayaat a naipatakder, ngem dagiti pagbeddenganna ken ti amin-amin a pannakaikamengna ket di nalawag. Adda metten dagiti tallo a singasing.

Trans–Baro a Guinea
Heograpiko a pannakaiwarwaras	Baro a Guinea, Nusa Tenggara, Is-isla Maluku
Lingguistika a pannakaidasig	Maysa kadagiti kangrunaan a pamilia ti pagsasao
Pannakabingbingay	Dagiti maawat a pamilia:[1] Asmat–Kamoro, Kalatakan nga Awyu, Binandereano, Chimbu–Wahgi, Dani, Engan, Finisterre–Huon, Kainantu–Goroka, Madang, Mek, Ok–Oksapmin, Dandanaw Paniai Dagiti masalsalusod a pamilia: Alor–Pantar, Angan, Awin–Pa, Bayono-Awbono, Bosavi, Bunak, Damal, Duna–Pogaya, Daya a Strickland, Daya a Timor, Gogodala–Suki, Interior a Golpo, Kamula, Kayagar, Kiwaiano, Kolopom, Marind, Mombum, Moraori, Abagatan a Doberai, Abagatan a daya a Papuano (nadumaduma a sangsanga), Somahai, Tanah Merah, Tirio, Laud a Bomberai, Wiru Dagiti madudua a pamilia:[2] Fasu (Laud a Kutubu), Goilalan, Dem, Kaki Ae, Kaure (Kaure–Kapori), Eleman, Daya a Kutubu, Mor, Pawaia, Tebera, Turama–Kikori
ISO 639-5	ngf
Glottolog	Awan nucl1709  (Nuclear Trans–New Guinea)
Ti gay-at dagiti nadumaduma a singasing para iti Trans–Baro a Guinea.   Bugas a Trans–Baro a Guinea: Dagiti pamilia nga awaten ti Glottolog[1]   Dagiti dadduma a pamilia ti Trans–Baro a Guinea nga insingasing babaen ni Ross (2005)   Dadduma a sasao a Papuano   Sasao nga Austronesio   Di matagtagitao
Dagiti nadumaduma a pamilia a mangbukel ti konsepto ni Ross iti Trans–Baro a Guinea. Ti kalatakan a dibersidad ti Trans–Baro a Guinea ket adda kadagiti akindaya a kabambantayan. (Manipud iti Ross 2005.) Irian Jaya, Laud aginggana iti Daya   Abagatan a Doberai   Laud a Trans–Baro a Guinea   Kaure–Kapori   Pauwasi   Mek   Asmat–Kamoro   Awyu–Dumut   Ok   Kayagar   Marind   Kolopom Kabambantayan ti Papua Baro a Guinea, Laud aginggana iti Daya   Awin–Pa   Daya a Strickland   Duna   Bosavi   Engan   Laud a Kutubu   Daya a Kutubu   Chimbu–Wahgi   Kainantu–Goroka   Madang   Finisterre–Huon Akin-abagatan a Papua Baro a Guinea, Laud aginggana iti Daya   Binandereano   Abagatan a daya a Papuano   Angan   Eleman   Tebera   Turama–Kikori   Kiwai–Porome   Akin-uneg a daga a Golpo   Gogodala–Suki   Tirio   dagiti maisalsalumina*   * Mor, Tanah Merah, Dem, Uhunduni, Oksapmin, Wiru, Pawaia, Kamula, Moraori, Mombum

Pannakaidasig

Wurm

Ti maysa a napabaro a panangidasig idi 1975 ni ni Wurm ket mabirukan iti MultiTree ken iti nabaliwan a porma iti Ethnologue 15 Naiyarkibo 2013-09-30 iti archive.today (kaaduan a pinanawanen ti Ethnologue 16). Ninaganan ni Wurm dagiti subdibision iti panangidasigna iti Papuano kas dagiti pamilia (iti urnos iti pannakaikabagian iti sasao a Alemaniko), dagiti stock (iti urnos iti sasao nga Indo-Europeano), ken dagiti pilo iti urnos ti sasao nga Aproasiatiko). Ti Trans–Baro a Guinea ket pilo iti daytoy a terminolohia. Ti pagsasao a saan a kabagian iti ania man nga agpang ti pamilia wenno iti baba ket tinawtawagan iti isolado a Trans–Baro a Guinea iti daytoy nga isbangan.

Foley

Manipud idi 2003, inawat ni William A. Foley ti bugas ti Trans–New Guinea: "Ti kinapudno, kas pagarigan, a ti nalatak a kaadu dagiti pagsasao idiay Baro a Guinea manipud iti peninsula Huon aginggana iti Kabanbantayan ti Irian Jaya ket mangmarka iti banag ti transitibo a berbo nga addaan iti agasmang dagiti maipapan iti berbo a pasakbay, ti umuna a persona a singular iti /n/ ken ti maikadua a persona a singular iti velar a panagsardeng, ket adun nga ebidensia a dagitoy a pagsasao ket henetikoda amin nga agkakabagian; ti kaada a mabulod iti kasta a sistema ket umaw-awanen a basit."^[3] Inkeddengn a ati panagkabagian a pagbaetan dagiti pamilia ti Finisterre–Huon,Akindaya a Kabanbantayan (Kainantu–Gorokan), ken ti Kabanbantayan ti Irian (Dani – Dandanaw Paniai) (ken maipagarup pay dagiti dadduma a babassit) tapno mapundarda, ken naibagbaga a daytoy ket "nakaro a kasta" a ti pamilia ti Madang ket maitagikua pay. Inkeddengna a mabalin ngem saan pay a naipakita a ti Enga, Chimbu, Binandere, Angan, Ok, Awyu, Asmat (mabalin a kaasitgan iti Ok ken Awyu), Mek, ken dagiti pamilia ti bassit a pagsasao ti ipus ti Papua Baro a Guinea (Koiarian, Goilalan, kdpy., nga inbagbagan a saan pay a naipakita nga asideg a kabagian iti tunggal maysa kaniada) ket mabalin a maitagikua pay iti Trans–Baro a Guinea.

Ross

Saan nga agus-usar iti espesialisado a termino ni Ross para kadagiti sabali a panangidasig a kas dagiti inaramid da Laycock ken Wurm. Iti listaan a naited ditoy, dagiti saan a kontrobersial a pamilia nga inawat babaen ni Foley ken dagiti dadduma a Papuanista ken isu dagiti panangipatakder a muton ti Trans–Baro a Guinea ni Ross ket naiprenta iti napuskol. Dagiti isolado a pagsasao ket naiprentada iti italiko.

Inikkat ni Ross dagiti agarup a 100 pagsasao manipud iti singasing ni Wurm, ken tentatibona laeng nga inbati dagiti ad-adu ngem bassit a sanga dosena, ngem iti maysa a kayarigan innayonna ti maysa pagsasao, ti isolado a Porome.

Ni Ross ket awanan iti makaanay nga ebidensia tapno maidasigna amin a grupo ti Papuano.

Pilo ti Trans–Baro a Guinea (Ross 2005)

• Pannakaisilpo a Laud a Trans–Baro a Guinea ? [ti nasuspeto a daan a lugar ti dialekto]
  • Laud a Bomberai – Timor–Alor–Pantar
    • Dagiti pamilia a Timor–Alor–Pantar (22)
    • Pamilia a laud a Bomberai (2)
  • Pamilia a Dandanaw Paniai (Dandanaw Wissels) (5)
  • Pamilia a Dani (13)
• Abagatan nga Ulo ti Billit (Abagatan a Doberai) (12)
• Isolado a Tanah Merah (Sumeri)
• Isolado a Mor
• Isolado a Dem
• Isolado nga Uhunduni (Damal, Amungme)
• Pamilia a Mek (13)
• ? Kaure–Kapori (4) [Tentatibo iti pannakairaman iti Trans-Baro a Guinea. Awan dagiti makonstrukto manen a pangsandi manipud iti magun-od a datos.]
  • Isolado a Kapori
  • Pamilia a Kaure (3)
• ? Pamilia a Pauwasi (4) [Tentatibo iti pannakairaman iti Trans-Baro a Guinea. Awan dagiti makonstrukto manen a pangsandi manipud iti magun-od a datos. Gapu ta naisilpo iti Karkar, a nasayaat a napasingkedan ken saan a Trans-Baro a Guinea]
• Pamilia a Kayagar (3)
• Pamilia a Kolopom (3)
• Isolado a Moraori
• ? Kiwai–Porome (8) [suspeto ti Trans-Baro a Guinea nga identidad dagiti pangsandi]
  • Pamilia a Kiwaiano (7)
  • Isolado a Porome (Kibiri)
• Pamilia a Marind (6)
• Tengnga ken Abagatan a Baro a Guinea ? (49, naipabassit) [Parte ti kasisigud a singasing ti Trans-Baro a Guinea. Saan a nalawag no dagitoy nga uppat a pamilia ket mangporma iti bugbugtong a sanga ti Trans-Baro a Guinea. Nawaya nga nnsupsuppiat ni Voorhoeve para iti maysa a pannakaikabagian ti Awyu–Ok.]
  • Pamilia nga Asmat–Kamoro family (11)
  • Pamilia nga Awyu–Dumut (8–16)
  • Pamilia a Mombum (2)
  • Pamilia nga Ok (20)
• Isolado nga Oksapmin [naisilpo itan iti pamilia nga Ok]
• Pamilia a Gogodala–Suki (4)
• Pamilia a Tirio (4)
• Pamilia nga Eleman (7)
• Pamilia nga Interior a Golpo (6)
• Pamilia a Turama–Kikori (4)
• ? Pamilia a Tebera [tentatibo ti pannakairaman iti Trans-Baro a Guinea] (2)
• ? Isolado a Pawaia [addaan iti bokabulario a proto-Trans-Baro a Guinea, ngem madudua ti pannakairaman]
• Pamilia nga Angan (12)
• ? Pamilia a Fasu (Laud a Kutubuano) (1–3) [addaan iti bokabulario a proto-Trans-Baro a Guinea, ngem madudua bassit ti pannakairaman]
• ? Pamilia a Daya a Kutubuano (2) [addaan iti bokabulario a proto-Trans-Baro a Guinea, ngem madudua bassit ti pannakairaman]
• Pamilia a Duna–Pogaya (2)
• Pamilia nga Awin–Pa (2)
• Pamilia a Daya a Strickland (6)
• Pamilia a Bosavi (8)
• Isolado a Kamula
• Pamilia a Engan (9)
• Isolado a Wiru (adda dagiti pannakaipada iti leksiko iti Engan)
• Pamilia a Chimbu–Wahgi (17)
• Kainantu–Goroka (22) [ammo pay a kas Daya a Kabanbantayan; immuna a nadlaw babaen ni Capell 1948]
  • Pamilia a Goroka (14)
  • Pamilia a Kainantu (8)
• Madang (103)
  • Akin-abagatan nga Adelbert Range–Kowan
    • Pamilia a Kowan (2)
    • Akin-abagatan a Kabambantayan Adelbert
      • Josephstaal (7)
        • Isolado nga Osum (Utarmbung)
        • Isolado a Wadaginam
        • Pamilia a Sikan (2)
        • Pamilia a Pomoikan (3)
      • Wanang (5)
        • Isolado a Paynamar
        • Pamilia nga Atan (2)
        • Pamilia ngfa Emuan (2)
      • Isolado a Faita
  • Aplaya Rai–Kalam
    • Pamilia a Aplaya a Rai (31)
    • Pamilia a Kalam (4; mabalin a parte ti Aplaya Rai)
  • Pannakaisilpo a Croisilles
    • Dimir-Malas (2)
    • Kaukombar (4)
    • Kumil (5)
    • Tibor-Omosa (6)
    • Isolado nga Amaimon
    • Numugen-Mabuso
      • Pamilia a Numugen (6)
      • Pamilia a Mabuso (29)
• Finisterre–Huon (62) [parte ti kasisigud a singasing iti Trans-Baro a Guinea. Addaan kadagiti berbo a supletibo para iti tao ken ti bilang ti banag.]
  • Pamilia a Finisterre (41)
  • Pamilia a Huon (21)
• ? Pamilia a Goilalan (6) [tentatibo ti pannakairaman iti Trans-Baro a Guinea]
• Abagatan a daya a Papuano (Ipus ti Billit) ? [dagitoy a pamilia ket saan pay a naipakita nga agkakabagian, ngem addaanda iti agpapada a ya para iti 'you[plural]' imbes nga iti proto-Trans-Baro a Guinea a *gi]
  • Pamilia a Koiariano (7)
  • Pamilia a Kwalean (3)
  • Pamilia a Manubaran (2)
  • Pamilia a Yareban (5)
  • Pamilia a Mailuan (6)
  • Pamilia a Dagan (9)
• Binanderean (16)
  • Isolado a Guhu-Samane
  • Pamilia a Binandere (15) [ti kaudian a panagpadakekl manipud iti amianan]

Di naidasig a sasao a Wurmian

Uray no inbatay ni Ross ti panangidasigna kadagiti sistema ti pangsandi, adu kadagiti pagsasao idiay Baro a Guinea ket saanda unay a nasayaat a nadokumentuan uray pay iti daytoy nga obra. Isu nga adda dagiti nadumaduma nga isolado a naikabil iti Trans-Baro a Guinea babaen ni Wurm ngem saan a mabalin a maibaga iti panangidasig ni Ross. Ti bassit kadagitoy ket (Komyandaret, Samarokena, ken mabalin a ti Kenati) naikeddengdan kadagiti adda a sanga (wenno dagiti dati a sanga) ti Trans-Baro a Guinea, bayat a dagiti dadduma (Massep, Momuna) ket agtultuloyda a mangkarit iti panangidasig.

• Kenati (→ Kainantu?)
• Komyandaret (→ Kalatakan nga Awyu)
• Isolado a Massep
• Isolado a Molof
• Pamilia a Momuna (2)
• Samarokena (→ Kwerba)
• Isolado a Tofamna
• Isolado nga Usku

Naidasig manen a sasao a Wurmian

Inikkat ni Ross dagiti 95 a pagsasao manipud iti Trans-Baro a Guinea. Dagitoy ket bassit a pamilia a saan nga agraman kadagiti pangsandi a maitubnos iti sasao a Trans-Baro a Guinea, ngem tipolohikoda nga agpapada, mabalin a gapu dagiti napauoten a pannakaiyasideg iti sasao a Trans-Baro Guinea.

• Pagbeddengan ken Morwap (Elseng), kas ti maysa a nawaya a pamilia a Pagbeddengan (15 a sasao)
• Isirawa (Saberi), kas isolado a pagsasao (ngem naidasig a kas Kwerba bbabaen da Clouse, Donohue & Ma 2002)^[4]
• Tanap Dandanaw, kas maysa a nawaya a pamilia a Tanap Dandanaw (19)
• Mairasi, kas maysa a nawaya a pamilia a Mairasi (4)
• Nimboran, kas maysa a nawaya a pamilia a Nimboran (5)
• Piawi, kas maysa a nawaya a pamilia a Piawi (2)
• Senagi, kas maysa a nawaya a pamilia a Senagi (2)
• Sentani (4 a sasao), iti kaunegan ti pamilia a Daya nga Ulo ti Billit – Sentani
• Tor ken Kwerba, jkinadua kas pamilia a Tor–Kwerba (17)
• Karayan Trans-Fly – Bulaka ket nabingbingay kadagiti lima a grupo: tallo ti nabati (tentatibo) iti Trans-Baro a Guinea (Kiwaian, Moraori, Tirio), maipatinayon pay dagiti nawaya a pamilia ti Abagatan-Tengnga a Papuano ken Akindaya a Trans-Fly (22 ken 4 a sasao).

Ethnologue

Kaaduan a sursuroten ti Ethnologue 16 (2009) ni Ross, ngem sanna nga iraman dagiti tentatibo a sanga ti Kaure–Kapori ken Pauwasi, ken ilistana ida a kas dagiti nawaya a pamilia. Biningbingayda pay ti Tengnga ken Abagatan a Baro a Guinea (Asmat–Ok) iti kaunegan ti Trans-Baro a Guinea, ngem ibatida a kas yunit ti Abagatan a daya a Papuano (mairaman ti Goilalan) ken Laud a Trans–Baro a Guinea. Ibati ti Ethnologue 17 (2013) daytoy a pannakaidasig, nga agraman iti bugbugtong a panangibaliw a panangibingay ti sasao a Daya a Timor iti kaunegan ti Laud a Trans–Baro a Guinea.

Glottolog

Insupsuppiat ni Hammarström (2012) a dagiti pangsandi ni Ross ket agparangda a maiwarwara a senias ken saan a mangibaga iti pamilia ti pagsasao. Ti Glottolog ket kanungpalan a nangal-ala iti ad-adu a konserbatibo a panirigan iti singasing, a tinawtawaganna iti "Nuklear a Trans–Baro a Guinea". Adda dagiti pamilia a nipakitan nga agkakabagian babaen ti ad-adu ngem bassit-usit a panagkarkarna a pannakaitunos kadagiti pangsandida:^[1]

• Asmat–Kamoro
• Kalatakan nga Awyu
• Binandereano
• Chimbu–Wahgi
• Dani
• Engan
• Finisterre–Huon
• Kainantu–Goroka
• Madang
• Mek
• Ok–Oksapmin
• Dandanaw Paniai

Laglagipen nga uray daytoy a naipabassit a bersion ti pamilia ket gay-atenna ti Baro a Guinea ken iramanna dagiti sumurok a 300 a pagsasao.

Kitaen pay

• Sasao nga Indo-Pasipiko