Pronunco

Pronunco esas la maniero quale sonas vorti o nomi.

Segun "Radikaro" da Marcelo Persiko:

1. Igar audebla publike (pronuncar diskurso, laudo funerala, pledo).
2. Enuncar, artikulante la silabi, la vorti. – AFHI

Ido-pronunco

Segun Kompleta Gramatiko Detaloza da L. de Beaufront ( Editerio Meier-Heucke, Esch – Alzette, Luxemburgia, 1925):

Alfabeto.

1. 1. — L'alfabeto di la linguo kontenas 26 literi : kin vokali, duadek-e-un konsonanti.

La kin vokali esas : a, e, i, o, u. La duadek-e-un konsonanti esas : b, c, d, f, g, h, j, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, x, y, z. Esas tre rekomendata desegnar la literi en maniero qua impedas konfundar, inter la mayuskuli, F a T o a C, e I a J. En l'imprimo on atencez, ke Ido ne divenez Jdo. Generale, e precipue pri la adresi, on sorgez formacar la literi maxim bone e lekteble.

Pronunco dil vokali.

2. — En Ido, la vokali havas meza sonoduro, quale en l'Italiana. On pronuncas li :

a ne tro apertita, nam ol havus graveso desagreabla; ne tro klozita, nam ol esus ne sat bone dicernebla. On atencez precipue, ke la dezinenco a dil adjektivi esez nultempe pronuncata quale ä Germana, è o é Franca. Ol sonez a tre pure, quale en l'Italiana.

e, o, apertita o klozita, se nur on audigas li en maniero donanta dicernebleso senduba. — Notez bone, ke la vokalo e nultempe esas muta, quale en Franca linguo^[1].

u sempre devas pronuncata quale u Italiana o Germana; nultempe quale u Franca o ü Germana. Ol sonas quale la Franca grupo ou. Kande u sequas nemediate a o e, ol formacas kun ici diftongo, qua esas pronuncata unsilabe. La sono u' devas audesar quik pos a, e quaze sen intertempo, ma a e recevas la chefa esforco di la voco : Australia, Europa, laute, neutra.

Ma, se la renkontro di a, e kun u rezultas de prefixo o sufixo adjuntita a radiko, quale en neutila (ne-utila), kreuro (kre-uro), lore au, eu ne plus facas diftongo, e singla vokalo apartenas a silabo partikulara. Konseque singla esas aparte pronuncata, quale indikesas per (ne-utila e kre-uro) supere.

Sequanta q o g, la litero u = w ^[2] avan vokalo. Ol do sonas quale u en la duesma silabo di aquatic Angla, aquatique Franca, acquatico Italiana, acuatico Hispana. Exemple : qua, quar, quo, qui, guidar, linguo, lingue, linguala = qwa, qwar, qwo, qwi, gwidar, lingwo, lingwe, lingwala.

Du sama vokali sucedanta (ii, ee, oo) devas ne ligesar konfuze, ma pronuncesar separite : alopatiisto, antee, heroo. To esas explicite fixigita dal decidi akademiala 815 e 816 (Progreso, V, 723).

Pronunco dil konstanti e digrami.

3. — B = b en l'Italiana e la Franca. c = c Germana en Ceres o z Italiana en zio, o ts. Konseque ca, ce, ci, co, cu = tsa, tse, tsi, tso, tsu.

d = d en l'Italiana e la Franca. Ol sempre devas esar tre klare dicernebla de t.

f = f en l'Italiana, la Franca, l'Angla. Ol sempre devas esar tre klare dicernebla de v.

g = g sempre guturala, quale en la Germana geben, en la Angla give, od en la Franca gant; nultempe quale g Franca en gens. Konseque ga, ge, gi, go, gu = ga, ghe, ghi, go, gu dil Italiana, o ga, gué, gui, go, gou di la Franca.

h = h sempre vere aspirata, quale en la Germana e l'Angla hand. Per olu tre diferas en Ido la vorti horo e oro, hosto o osto e. c. La Franci, l'Italiani e ti omna qui ne havas la h aspirata en sua lingui devas tre atencar ta litero. Altre li ne nur pronuncus ne juste, ma en kazi pasable frequa li ne komprenesus bone.

j = j en la Franca, o s en la vorto Angla vision. Ma, se on ne povas pronuncar ol tale, on darfas donar a ta konsonanto la sono di g en la Angla gin, o di g en l'Italiana giardino ^[3].

k = k en la Germana, Franca, Angla (keck, képi, keep, e. c.) e generale en la lingui uzanta ica konsonanto.

l = l en la Angla, Franca, Germana, Italiana lingui e. c.

m, n = m, n en l'Italiana, to esas sempre artikulata, nultempe kun nazal sono. Konseque am, an; em, en; im, in; om, on; um, un klare audigas m, n, quale se li esus skribita amm, ann; emm, enn; imm, inn; umm, unn. To esas la rezulto naturala di la principo, ke nula litero esas muta en Ido.

Singla sempre sonas, sive en la komenco, sive en la mezo o fino dil silabi, kun sua sono alfabetala. — Gn, konseque ta principo, audigas sua du literi, g quale indikesis supere, e n quale ni jus dicis. Ex. : regno = reg-no; digna = dig-na^[4].

p = p en l'Italiana, la Franca, la Hispana e. c. Ol devas esar tre klare dicernebla de b.

q sempre sequesas da u, quale en la Latina ed en la lingui uzanta ta letro, qua sonas k^[5].

r = r Italiana. Se uli pronuncos lu kun kartavo, co ne havos en Ido efekto plu mala kam en la Franca linguo, che qua preske omna nordani kartavas pronuncante ta litero.

s sempre sisas forte, sive en la komenco, sive en la mezo, sive en la fino dil vorti, e mem inter du vokali. Konseque ol nultempe recevas la sono di z Franca od Angla. Per to la vorti roso, friso, e sono, exemple, diferas de rozo, frizo, zono. Do tre atencez pronuncar en Ido nultempe s kun la sono di z^[6].

t = t dil Italiana, dil Angla, dil Franca, e. c. en la silabo ta. Ol konservas ica sono mem en la silabi tio, tia, quin ula lingui pronuncas sio, sia o tsio, tsia, se li sonas pos altra silabo.

v = v en l'Italiana, l'Angla, la Franca, e w en la Germana. La Hispani devas atencar aparte ta litero e ne pronuncar ol quale b, quo konfundigus volo a bolo, valo a balo, voko a boko e. c.

w = w en la Angla vorti west, well, wist. Ol adoptesis por konservar kun plu justa formo ula vorti diveninta internaciona : westo, wato (elektr.), warfo, wiskio e. c.

x esas pronuncata ks o gz segunvole, sen ula detrimento. Ca litero diminutas grandege la nombro dil k quin on bezonus sen olu; pluse, ol lasas al vorti lia aspekto ed ortografio internaciona^[7].

y = y en yeux F., yes E. En Ido ta litero nultempe divenas vokalo, quale en altra lingui. Pro fonetikal motivi tre grava, nultempe ol sequas a, e, o, u en la sama silabo, quale agas erore pri j, olua korespondanto, la linguo Esperanto^[8].

z = z en la Franca, l'Angla, la Portugalana lingui, o s en Rose Germana, rosa Italiana.

ch = ch en la Angla church, en la Hispana macho, o tch en la Franca : tchèque, o c en l'Italiana cibo.

sh = sh en la Angla fish, o sch en la Germana Fisch, o ch en la Franca chat, o sc en l'Italiana asceta. Ma, se la du literi s-h apartenas a du radiki diversa, en kompozita vorto, on seperas li per streketo en la skribo ed on pronuncas konseque : chas-hundo, ne cha-shundo. On darfas anke uzar la formo : chaso-hundo.

La nomi di la literi esas, por la vokali, lia sono ipsa : a, e, i, o, u, e por la konsonanti, lia sono sequata da e (é F.) : be, ce, de, fe, ge, he, ke… que… we, xe, ye, ze.

Acento tonika.

4. — En Ido, la acento tonika ne esas plualtigo o plulongigo dil sono, ma plufortigo di la voco sur un silabo dil vorti. On pozas lu « sur la lasta silabo dil infinitivi e sur la prelasta silabo di la cetera vorti » : amâr, venîr, skribôr; fenêstro, bovîno, malâda, trôno, mêa, puêri, opiniôno, e. c. « Ma en plursilaba radiki, i e u nemediate avan vokalo ne darfas recevar l'acento » : Kâspia, râdie, fîlii, mistêrio; tênua; êlua, sêxuo, stâtui, lînguo^[9].

Pro ke la finali ia, ie, ii, io, e ua, ue, ui, uo di ca lasta vorti formacas nur un silabo, la prelasta esas reale ta, qua preiras li, ed ol portas la acento tote konforme al regulo^[10].

En dio, pia, duo, gluo ed altri simila, i e u esas vere la prelasta silabo. Li konseque recevas la acento, segun la regulo. Nam li kontenas ne plursilaba, ma unsilaba radiko : di, pi, du, glu. Se monosilaba (unsilaba) radiko divenas lasta parto di kompozajo o derivajo, la vokali i, u portas la acento, quale kande li trovesas en simpla vorto. Ex. : butontrûo, arborglûo, despîa, cadîe.

Ma, pro ke la nomi di la sep dii semanala ne esas kompozaji (quale festo-dio, ca-die) li recevas la acento sur la silabo qua preiras di e qua esas reale la prelasta. On do pronuncas : sûndio, lûndio, mârdio, jôvdio, venêrdio, satûrdio^[11].

Kande au, eu formacanta diftongo^[12] renkontresas kom silabo prelasta, la acento restas sur ta diftongo, kun la chefa esforco dil voco sur a, e. Ex. : lâubo, kâuzo, lâuro, nêutra, psêudo. Evitez sorgoze facar ek au, eu du silabi en ta vorti ed altri simila.

En la nombri, inter 20 e 100, la acento restas sur la radiko du, tri, quar e. c. Ex. : dûa-dek, (o dûadek), trîa-dek (o trîadek), quâra-dek (o quâradek), e. c. —

Kompreneble en dek-e-un, dek-e-du, dek-e-tri, e. c. ne la konjunciono e, ma la nombro dek esas acentizata. La monosilabi darfas esar acentizata o ne (tam en prozo kam en poezio) segun la kuntexto e l'intenco dil autoro^[13].

Por eufonio e mem por bona interkompreno, l'acento tonika havas en Ido tre granda importo. Konseque omna Idisti devas tre atencar olu, e la populi qui pozas la acento sur la lasta silabo devas merkar e memorar bone, ke en Ido nur l'infinitivi -ar, -ir, -or (qui esas lasta silabi) darfas kom tala recevar olu.

Ma, kontraste, altri devas atencar, ke l'aplikado dil acento ne incitez li ad engluto dil silabi finala ed a neklara pronunco di olia vokali. Nam to genitus grava erori pri la tempi en la verbo, o pri la speco gramatikala dil vorti e lia rolo. Kun atenco e sorgo (or mem plu kam linguo nacionala la helpolinguo postulas la du), on tre bone povas konciliar justa acentizo e klara pronunco. Sentiginte la acento sur la silabo prelasta, evitez sentigar quaze duesma acento sur la dezinenco : Esperântô, harmôniô. Certe la dezinenco devas audesar klare, ma por ico ne esas necesa, ke on acentizez lu anke. L'Italiana pruvas lo konstante en sua linguo; ni imitez li pri co en Ido^[14].