Tehran

Tehran esas la chef-urbo di Iran. Segun la demografiala kontado di 2016, ol havis 8 693 706 habitanti. Lua tota surfaco esas 716,9 km². Ol jacas norde de la lando, en platajo apud la monti Alborz. Pro sua populo-quanto, ol esas un ek la maxim importanta urbi de Mohamedana mondo.

Tehran
Norda quarteri di Tehran.
Standardo	Blazono
Lando:	Iran
Informo:
Latitudo:	35°40' N
Longitudo:	51°25 E
Altitudo:	1200 m
Surfaco:	716,9 km²
Habitanti:	8 693 706 (2016)
Denseso di habitantaro:	12 127 hab./km²
Horala zono:	UTC+3:30
Urbestro:	Mohammad-Ali Nadschafi
Mapo:
Oficala retosituo:
https://en.tehran.ir/

Palaco Golestan, Mondala Patrimonio di la Homaro.

La nomo 'Tehran' forsan signifikas 'planajo'. La maxim multa habitanti esas etniale Persa^[1], e cirkume 99% ek li parolas la Persa linguo.

Tehran esas la politikala ed ekonomiala centro di la naciono. Plu kam la duimo de la industrii Iranana jacas ibe. La precipua esas elektrala ed elektronikala produkturi, armi, texaro, sukro, cemento e kemiala produkturi. Ol divenis chef-urbo di Persia cirkume 1795. Existas multa historiala konstrukturi en la urbo, exemple palaco Golestan, qua deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro da UNESKO.

L'Universitato di Tehran, fondita en 1933, esis l'unesma publika universitato di la lando, ed ank esas la maxim granda. Nun existas 50 universitati e fakultati diversa en la urbo. Quale en la tota Iran, l'universitati kontrolesas dal stato.

La chef-urbo dil rejio chanjesis multafoye dum la historio, tamen Tehran divenis la 32ma chef-urbo di Iran. Granda edifici komencis konstruktesar pos la yari 1920a, e Tehran divenis destino por multa migranti de altra regioni di la lando dum la 20ma yarcento^[2]. Exemple, existas plu multa Azerbaijanani en Tehran kam en altra urbi de la mondo. Kurdi esas cirkume 2 milion individui.

Historio

Restaji de kastelo Rashkan, en Ray.

Arkeologiala restaji trovita en la regiono montras ke la regiono habitesas de neolitiko. Tehran olim esis vilajo, distanta 7 od 8 kilometri de historiala urbo Ray. Lua historio esas plu konocata depos 1220, kande ol mencionesis unesmafoye en dokumenti. Skripturi da Zakariyā Mohammad Qazvini de 1275 deskriptas ol kom "komercala urbo" (qurā) o mem "importana komercala urbo (qariyaton kabiraton) qua subdividesis en 12 distrikti (mahaleh). Qazvini mencionas ke irga quartero chefesas da singla oldulo. Lor, la bazo ekonomiala dil urbo esis komerco di frukti e legumi, kultivita en tereni irigacita da rivero Alborz.

Tehran divenis plu importanta pos ke Mongoli destruktis Ray (Shahr-e-Ray) en 1228. Tehran anke subisis l'efekti dil invado Mongola, tamen pro la dekado di Ray, lua olima habitanti establisis su en Tehran. En 1340, Hamd-Allah Mostawfi deskriptis Tehran kom "mikra ed importanta urbo", tamen ne tante granda kam olim. Lor, Ray ja apartenis a Tehran.

Hispana nobelo e voyajero Ruy González de Clavijo esis probable l'unesma Europano qua vizitis Tehran, en julio 1404, dum ilua voyajo a Samarkand, lor la chef-urbo di Mongola imperio. González de Clavijo deskriptis Tehran kom "granda urbo kun rejala rezideyo", kontre ke Ray deskriptesis kom "abandonita urbo". Dum la guvernerio di Timur la Klaudikanta l'urbo expansis adnorde, por obtenar neta aquo ed aero. Depos ca epoko Tehran aquiris la precipua funcioni di ula urbo.

En 1553, shaho Tahmasp la 1ma imperis konstruktar bazaro qua finesis ye la sequanta yaro, ed anke murego kun 114 turmi (nombro di le surah di Korano) por cirkondar la urbo. Yen posibla motivi por ke dinastio Safavid selektis Tehran kom chef-urbo: un ek l'ancestri di la dinastio, Sayyed Hamza, sepultesis en Ray; e dum yarcenti, Tehran esis refujeyo por Shia Mohamedani. Tamen, Tahmasp posible selektis ol pro historiala e strategiala motivi: ante lu chanjabis lua chef-urbo de Tabriz a Qasvin pro minaci di invado da Otoman imperio. Fortifikita urbo Tehran, lokizita 150 km este de Qasvin, esus plu bona refujeyo kontre invado. Segun Franca geografo Xavier de Planhol, la murego dil urbo esis neproporciona a la bezoni di mikra urbo: olua extenso esis plu kam 8 km ed ol cirkondis 4,5 km², qui habitesis admaxime da 15 mil o 20 mil personi.

Dum l'epoko Safavid, Tehran esis regionala centro administrala, tamen ol ne havis irga granda moskeo o fabrikerio. En 1722, trupi komandita da Mahmud Hotaki, okupis Isfahan, e komencis periodo en Iranana historio qua ank afektis Tehran. Sub la dinastio Zand, Tehran divenis militala centro, samatempe kam tribui Zand e Qajar disputis la povo. De 1755 til 1759, Muhammad Karim Khan probis transformar Tehran en chef-urbo di Persia, ed imperis la konstrukto di edifici en l'imperiala quartero. Pos la morto di Karim Khan en 1779, Tehran disputesis inter Qafur Khan (loyala a dinastio Zand) ed Agha Mohammad Khan Qajar. En 1785, Tehran kaptesis da un ek la federiti de Quajar, qua retrovenis al urbo e selektis ol kom chef-urbo di Persia unesmafoye ye la 12ma di marto 1786. La motivo pro to esis strategiala: sua proximeso kun Iranana teritorii en Kaukazo, lor separita de Iran pos diversa militi kontre Rusa imperio.

Geografio

Satelital imajo pri Tehran, kun monti Alborz norde.

Turmo Milad, ed atmosferala polutajo super Tehran.

La reliefo di Tehran esas mixo inter plana tereni e kolinoza e montoza arei norde del urbo, ube le richa rezidas. L'urbo kreskas adnorde vers monti Alborz. Lua mezavalora altitudo esas 976 metri e lua maxim alta punto jacas 3942 metri super la marala nivelo^[3].

La klimato di Tehran esas grandaparte miarida varma (Bsh segun la klimatala klasifikuro da Köppen), an la limito kun miarida kolda klimato (Bsk) en alta regioni, e Mediteranea klimato (Csa) norde del urbo. La mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 31,4°C, kontre ke la mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas 1,3°C. Vintri esas kolda ed ordinare nivoza, kun mezavalore 12,3 nivoza dii dum la yaro an la centro dil urbo, e 23,7 dii nivoza norde del urbo. La temperaturi dum nivoza dii esas mezavalore -5°C, ma kelkafoye on povas atingar -10°C.

La pluvoza sezono iras de novembro til aprilo. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 239,1 mm, e la maxim pluvoza monato esas marto, kun mezavalore 42,5 mm.

Tehran subisas efekti di atmosferala polutajo, 80% ek ol produktita da automobili.

Panoramo di Tehran en dio sen atmosferala polutajo.