From Wikipedia, the free encyclopedia
ბულგარული ენა (ბულგ. български език) — ბულგარელების ენა, მიეკუთვნება ინდოევროპულ ენათა სლავური ოჯახის სამხრეთსლავურ ჯგუფს. ბულგარულს მრავალი დიალექტი აქვს. ისინი თავის მხრივ ცალკეულ კილო-კავებად იყოფა. ბულგარულთან ყველაზე ახლო მდგომი ენა არის მაკედონური. ამ ორი ენის დიალექტები ქმნის ერთგვარ ენობრივ კონტინუუმს. თვით ბულგარეთში ბევრი მაკედონურს არც კი აღიარებს ცალკე ენად და მას ბულგარულის დიალექტებს მიათვლის.
ბულგარული ენა български език | |
გავრცელებულია | ბულგარეთი, ჩრდილოეთი მაკედონია, უკრაინა, რუმინეთი, მოლდოვა, ბელარუსი, სერბეთი, თურქეთი |
მოლაპარაკეთა რაოდენობა | მშობლიური ენა: 11 – 13 მლნ.[1] |
ოფიციალური სტატუსი | ოფიციალური ენა: არეგულირებს: ბულგარეთის მეცნიერებათა აკადემიის ბულგარული ენის ინსტიტუტი |
ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ინდოევროპული ოჯახი:
|
დამწერლობის სისტემა | კირილიცა |
ენის კოდები | ISO 639-1: bg ISO 639-2: bul ISO/FDIS 639-3: bul |
რუკა | |
მოლაპარაკეთა არეალი | |
ვიკისივრცე | |
ენის თარგი | {{Lang-bg}} |
ვიკისივრცეში არის ვიკიპედია — ბულგარული ენა |
ბულგარულ ენას საერთო არაფერი აქვს ე.წ. პროტობულგარულთან, რომელიც მეცნიერთა მტკიცებით თურქულ ენათა ჯგუფს მიეკუთვნება, ხოლო ზოგ მეცნიერთა თეორიების მიხედვით კი პროტობულგარული ჩრდილოაღმოსავლეთ ირანულ ენათა ჯგუფს უნდა მიეკუთვნოს.
ბულგარულ ენაზე ლაპარაკობს დაახლოებით 10 მლნ. კაცი; ბულგარეთში (დაახლ. 7,72 მლნ.), მაგრამ აგრეთვე საბერძნეთში (1970: 20 000), რუმინეთში (1970: 13 000), ჩრდილოეთ მაკედონიაში, მოლდოვაში (2005: 40 000), უკრაინაში (2001: 205 000), სერბეთში (1991: 25 200), ბელარუსში, სლოვაკეთში (2001: 1176) და თურქეთში (2001: 30 000 ე.წ. პომაკები).
თანამედროვე ბულგარული ენა არის პირდაპირი მემკვიდრე ძველი ბულგარული ენისა, რომელსაც სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა სახელი აქვს, მაგრამ ძირითადად მაინც სამი სახელი – ძველბულგარული, ძველი საეკლესიო სლავური და ძველი სლავურია გავრცელებული.
სალონიკის ძველბულგარულის საფუძველზე წარმოქმნილ ამ ენას უკვე IX–X საუკუნეებიდან მოეპოვება წერილობითი ძეგლები, რომლებიც საეკლესიო ხასიათისაა. ამ ფაქტმა განაპირობა ის, რომ ზოგ სლავურ ქვეყანაში ძველბულგარულს თანასახელად სწორედ ძველი საეკლესიო სლავური ან ძველი სლავური ჰქვია. ლიტერატურა ძველბულგარულ ენაზე ჯერ გლაგოლიცაზე, ხოლო მოგვიანებით კირილიცაზე იქმნებოდა.
ძველი საეკლესიო სლავურის გავლენისგან გათავისუფლების ხარჯზე მოხდა თანამედროვე ბულგარული ენის ჩამოყალიბება (XIX საუკუნის მიწურული) და ნორმირება.
ახალმა ბულგარულმა ენამ დროთა განმავლობაში დაკარგა (სახელის) ბრუნება და მის ნაცვლად დამკვიდრდა განსაზღვრული არტიკლი, რომელსაც პოსტპოზიციურ არტიკლსაც უწოდებენ. ბრუნება შემორჩა მხოლოდ ნაცვალსახელს, ისიც მეტად რუდიმენტარული სახით.
ბულგარული ენა ისტორიულად სამ პერიოდად დაიყოფა:
ძველბულგარული პერიოდი მოიცავს დროის მონაკვეთს, ბულგარულ სამეფოში სლავური ენის ოფიციალურად გამოაცხადებიდან ვიდრე ამ სამეფოს ბიზანტიისადმი დაცემამდე 1018 წელს.
ბულგარული დამწერლობა ეფუძნება კირილიცას და მოიცავს 30 ასო-ნიშანს (გრაფემას). ანბანი კირილურის საფუძველზე ჩამოყალიბდა. 30-დან 29 ასო-ნიშნის სხვადასხვა – დიდი და პატარა ვარიანტი არსებობს, მხოლოდ ერთ ასო-ნიშანს არ გააჩნია დიდი ვარიანტი, კერძოდ; -, ь-ს.
# | ასო | ბულგარული სახელწოდება | ISO ტრანსლიტერაცია |
---|---|---|---|
1 | А, а | а | [a] |
2 | Б, б | бъ | [b] |
3 | В, в | въ | [v] |
4 | Г, г | гъ | [g] |
5 | Д, д | дъ | [d] |
6 | Е, е | е | [ɛ] |
7 | Ж, ж | жъ | [ʒ] |
8 | З, з | зъ | [z] |
9 | И, и | и | [i] |
10 | Й, й | и кратко | [j] |
11 | К, к | къ | [k] |
12 | Л, л | лъ | [l] |
13 | М, м | мъ | [m] |
14 | Н, н | нъ | [n] |
15 | О, о | о | [ɔ] |
16 | П, п | пъ | [p] |
17 | Р, р | ръ | [r] |
18 | С, с | съ | [s] |
19 | Т, т | тъ | [t] |
20 | У, у | у | [u] |
21 | Ф, ф | фъ | [f] |
22 | Х, х | хъ | [x] |
23 | Ц, ц | цъ | [t͡s] |
24 | Ч, ч | чъ | [ʧ] |
25 | Ш, ш | шъ | [ʃ] |
26 | Щ, щ | штъ | [ʃt] |
27 | Ъ, ъ | ер голям | [ɤ̞] |
28 | Ь, ь | ер малък | - |
29 | Ю, ю | йу | [ju] |
30 | Я, я | йа | [ja] |
ბულგარულ ენას არ მოეპოვება კირილიცას ანბანიდან ცნობილი შემდეგი ასო-ნიშნები: э, ё. ბულგარულ ენას არ მოეპოვება კირილიცას მქონე ზოგი სლავი ხალხისთვის ცნობილი ასო-ნიშნების შესატყვისი შემდეგი ბგერები: ы, щ.
ძველ ტექსტებში დამატებით შეიძლება კიდევ შემდეგი ორი ასო-ნიშანი შეგვხვდეს - ჲატი (ჲატი - Ѣ/ѣ) და დიდი ჲუსი (სლავური ცხვირისმიერი ხმოვანი - Ѫ/ѫ).
1945 წელს ჩატარებული რეფორმის შედეგად ძველ ასო-ნიშნებს აღარ გამოიყენებენ.
ზმნა ის მეტყველების ნაწილია, რომელიც ფორმათა გასაოცარი სიმდიდრის გამო ყველაზე მეტ სირთულეს უმზადებს ბულგარული ენის ენის შესწავლის მსურველთ. ბულგარული ზმნა ხასიათდება შემდეგი კატეგორიებით: პირი, რიცხვი, დრო, კილო, გვარი, ასპექტი, სქესი მხოლოდ პერიფრასტულ დროებში.
ბულგარული ენა არ იცნობს ზმნის საწყის (განუსაზღვრელ) ფორმას, ანუ ინფინიტივს და მის ნაცვლად ახლანდელი დროის მხ. რიცხვის პირველ პირს გამოიყენებენ. მაგ.; обяснявам, давам, купувам, уча, мисля.
ბულგარულში პირის კატეგორია ყოველთვის რიცხვის გრამატიკულ კატეგორიასთან არის დაკავშირებული, რის გამოც ერთდროულად პირისა და რიცხვის კატეგორიაზე და ასევე რიცხვის კატეგორიის ორნაწილიანობაზე – (მხოლობითი და მრავლობითი რიცხვი) შეიძლება საუბარი. საზღვრული ზმნის ყოველ პარადიგმას აქვს 6 ფორმა, რომელიც პირისა და რიცხვის კატეგორიებს მოიცავს (იხ. ქვემოთ – პირის ნაცვალსახელი).
მხოლობითი რიცხვის მე-2 პირს შეიძლება ბულგარულში ჰქონდეს ე.წ. განუსაზღვრელ-პერსონალური მნიშვნელობა. მაგ.;
მხრავლობითი რიცხვის მე-3 პირს შეიძლება ბულგარულში ჰქონდეს ე.წ. განმაზოგადებელ-არაპერსონალური მნიშვნელობა. მაგ.;
ეს უკანასკნელი (მომავალი წინარე წარსული დრო ნამყოში) თითქმის არ იხმარება და ნელ-ნელა ქრება.
ბულგარული ზმნების უმეტესობა წყვილდება ასპექტში. ამ ზმნურ წყვილებს საერთო ლექსიკალური მნიშვნელობა აქვთ, მაგრამ მნიშვნელოვანი განსხვავებაა მათ გრამატიკულ მნიშვნელობაში. მაგ.; затварям > < затворя = დახურვა; идвам > < дойда = (მი)(მო)(წა)სვლა.
ბულგარული ზმნების თხრობით კილოში საწარმოებლად საჭიროა ამ ზმნათა კლასიფიკაციის დაუფლება. ბულგარული ზმნებს ჰყოფენ უღლების კლასებად და ქვეკლასებად, რომლებსაც უღლების ტიპებსაც უწოდებენ და რომელთა დადგენა მთელ რიგ ზმნებთან ფუძისეული ხმოვნის და/ან მახვილის მეშვეობითაა შესაძლებელი. ზმნათა ეს კლასიფიკაცია ემყარება ფუძის უნარს ჰქონდეს ორგვარი ფორმა. არსებობს ახლანდელი დროის ფუძე და აორისტის ფუძე.
ზმნების ამ ფუძეთა ცოდნით ხდება შესაძლებელი ნებისმიერი ზმნის ნებისმიერი ფორმის წარმოება.
იმპერფექტისა და მისგან ნაწარმოები იმპერფექტ-პარტიციპის საწარმოებლად საჭიროა ახლანდელი დროისა და აორისტის ფუძეების გარდა I და II უღლების ზმნებს კიდევ ერთი, მესამე ფუძის ცოდნა, რომელსაც იმპერფექტის ფუძეს უწოდებენ. იმპერფექტის ფუძის მართებულად წარმოებისთვის კი ახლანდელი დროის ფუძის ცოდნაა საჭირო.
ბულგარული ზმნების ინდიკატიური დროის ფორმების აღსაწერად საჭიროა რამდენიმე (ძირითადი) საორიენტაციო პუნქტის გათვალისწინება:
პრეზენსი გამოხატავს იმ ზმნურ ქმედებას, რომელიც საუბრის მომენტში ხორციელდება.
პრეზენსი ძალიან ხშირად გამოიყენება იმ მოქმედებათა გამოსახატავად, რომლებიც საუბრის მომენტამდე განხორციელდა, ან საუბრის მომენტის შემდეგ განხორციელდება, უნდა განხორციელდეს. განსხვავებები, რომლებიც ბულგარულ და ქართულ ახლანდელ დროებს შორის არის, სტილისტური და სიხშირითი ხასიათისაა.
აორისტი, რომელიც მეწყვილე ზმნებთან უმეტესწილად პერფექტული ასპექტით იწარმოება, იმ ზმნურ მოქმედებებს გამოხატავს, რომლებიც საორიენტაციო დროდ საუბრის მომენტამდე განხორციელდა და დასრულდა.
ეს არის ე.წ. სასაუბრო დრო წარსული მოქმედებებისთვის, განსაკუთრებით კი, მოქმედებათა თანამიმდევრობის, მოქმედებათა ჯერის აღსაწერად.
პერფექტი გამოხატავს მოქმედებას, რომელიც საუბრის მომენტამდე ისე შედგა, რომ მისი (ამ მოქმედების) განხორციელება მოსაუბრეს/დამწერს წარსულის გარკვეულ საორიენტაციო მომენტამდე არ მიუყვანია.
ბევრ სხვა შემთხვევაში, განსაკუთრებით კი პერფექტულ ასპექტში, წარსულის მნიშვნელობასთან კიდევ ერთი, საუბრის მომენტზე ორიენტირებული მნიშვნელობაა დაკავშირებული. ამ დროს პერფექტი საუბრის მომენტისთვის არსებულ მოქმედებას გამოხატავს, რომელიც წარსულში განხორციელებული მოქმედების შედეგია.
იმპერფექტი გამოხატავს მოქმედებებსა და მოქმედებათა განმეორებებს, რომლებიც წარსულ საორიენტაციო დროს დაიწყო, მაგრამ ჯერ არ დასრულებულა. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ეს საორიენტაციო დრო, რომელიც უმეტესწილად სხვა ზმნური ფორმით ან ადვერბიალური განსაზღვრებით, ისევე როგორც კონტექსტშია მოცემული, შეიძლება დროის შედარებით უფრო დიდ მონაკვეთს მოიცავდეს.
პლუსკვამპერფექტი გამოხატავს საუბრის (მომენტამდე) და წარსულ საორიენტაციო მომენტამდე არსებულ ზმნურ მოქმედებას, რომელიც ტექსტში ყოველთვის არაა ხაზგასმული.
ა) ფუტურუმი გამოხატავს მოქმედებას, რომელიც საუბრის მომენტის შემდეგ განხორციელდება.
საყურადღებოა ის, რომ ფუტურუმი შეუძლებელია შევცვალოთ ისე ადვილად შევცვალოთ პრეზენსით, როგორც ეს ქართულშია შესაძლებელი. თუ მომავალ დროში გვინდა ვისაუბროთ, უნდა გამოვიყენოთ ფუტურუმი.
ბ) შეიძლება ხშირად იმპერფექტული ასპექტით წარმოებული ფუტურუმი იმ მოქმედებების გამოსახატავად გამოვიყენოთ, რომელთა განხორციელება საუბრის მომენტისთვის ივარაუდება.
გ) ფუტურუმი შეიძლება სასაუბრო ენაში ასევე ბრძანების გამოსახატავად გამოიყენებოდეს, მაგრამ მისი გამოყენება მხოლოდ ფამილარული საკომუნიკაციო სფეროთი შემოიფარგლება.
ბულგარულ საენათმეცნიერო ლიტერატურაში ფუტურუმ პრეტერიტის ადგილი, როგორც თხრობითი კილოს დროის ფორმისა მეტად საკამათოა, მისი უმეტესწილად მოდალური (ხასიათის) გამოყენებისა გამო. მიუხედავად ამისა, არის შემთხვევები, როცა ის სუფთა ინდიკატიური დროის მნიშვნელობით გამოიყენება. ამდენადაა გამართლებული იგი (ფუტურუმ პრეტერიტი) თხრობითი კილოს დროებს მივათვალოთ. ფუტურუმ პრეტერიტი გამოხატავს მოქმედებას, რომელიც მოცემული საორიენტაციო პუნქტის შემდეგ განხორციელდება.
იმის გამო, რომ ამ ფორმის ტემპორალური მნიშვნელობა შესაძლებლობას უშვებს, რომ ეს განზრახული მოქმედება შეიძლება არ განხორციელდა, ხშირად მხოლოდ საუბრისწინანდელი შესაძლებლის, მაგრამ არა ნამდვილად განხორციელებული მოქმედების გამოსახატავად გამოიყენება.
ფუტურუმ ეგზაქტუმი იმ მოქმედების გამოსახატავად გამოიყენება, რომელიც დროის საორიენტაციო პუნქტის წინ საუბრის მომენტს რომ მოჰყვება, იქნება გაკეთებული.
ფუტურუმ ეგზაქტუმი გამოიყენება სავარაუდოდ განხორციელებული მოქმედების გამოსახატავადაც და მაშინ მისი ტემპორალური მნიშვნელობა შეესაბამება პერფექტს.
არსებობს ორი ფორმა – სინთეტური და ანალიტიკური
სინთეტური ფორმა
ზოგ ზმნას აქვს შემოკლებული ბრძანებითი ფორმები:
ანალიტიკური ფორმები
.....
недей да идваш недей идва, недейте идва
ქართველისთვის არც ისე იოლია გაიგოს რენარატივის არსი და უშეცდომოდ გამოიყენოს მისი ფორმები. რენარატივს, ასევე ნარატივს, ანუ ხელახლა თხრობის კილოს, ან არაპირდაპირი, ირიბი განცდის ფორმასაც უწოდებენ. რენარატივის ფორმების (პარადიგმების) დანიშნულებაა, ერთის მიერ გამოთქმული ინფორმაცია მეორეს მეშვეობით მიაწოდოს მესამეს. ამგვარად მეორეს დისტანციაც (ეჭვი, ვარაუდი) შეუძლია გამოხატოს, ან უფრო მიანიშნოს მესამესთან საუბარში მეორეს, პირველწყაროს ნათქვამის სარწმუნოობასთან დაკავშირებით. დაახლოებით ეს არის რაღაც მსგავი შემდეგი ქართული ფორმებისა; არისო, ყოფილა, ყოფილაო. (ეს დროის ფორმა ერთი შეხედვით ჰგავს ქართულ თურმეობითს, მაგრამ ზუსტი პარალელის გავლება მაინც შეუძლებელია.)
რენარატივის პერიფრასტული ფორმების წარმოებისთვის საჭიროა ბულგარული ზმნის სხვა ინფინიტური ფორმის ცოდნა, კერძოდ კი, იმპერფექტპარტიციპისა, რომელიც л-სუფიქსის მეშვეობით იწარმოება: იმპერფექტის ფუძეს დაურთავენ აორისტპარტიციპისგან ცნობილ -л სუფიქსს და მივიღებთ четя-л, желае-л, пише-л. ორივე л-პარტიციპებთან (ანუ აორისტ- და იმპერფექტპარტიციპთან) დამხმარე ზმნის съм-ს ფინიტური (საზღვრული) ფორმები გამოიყენება – съм იუღლება პრეზენსში, თუმცა მხოლობით და მრავლობით რიცხვს მესამე პირი აკლია და პარტიციპი დამხმარე ზმნის გარეშე მარტო რჩება .
რენარატივის პრეზენსი და იმპერფექტი იმპერფექტპარტიციპისა იწარმოება დამხმარე ზმნის съм-ს მეშვეობით.
რენარატივის აორისტი იწარმოება აორისტპარტიციპისა და დამხმარე ზმნის съм-ს პრეზენსის მეშვეობით.
რენარატივის ფუტურუმისა და ფუტურუმ პრეტერიტის საწარმოებლად საჭიროა ზმნა ща-ს გახსენება. ამ ზმნის ფუძისგან იწარმოება ასევე л-პარტიციპიც (щял, -ла, -о; щели) რომელიც დამხმარე ზმნის съм-ს პრეზენსის მეშვეობით დაუკავშირდება да, ხოლო да თავის მხრივ დაუკავშირდება ძირითადი საუღლებელი ზმნის პრეზენსს და გვექნება კონსტრუქცია;
ეს რენარატიული ფორმები შედგება დამხმარე ზმნის съм-ს რენარატიული პრეზენსის бил/–а съм; бил/–а си-ს ფორმებისაგან და საუღლებელი ზმნის აორისტპარტიციპისაგან.
თანამედროვე ბულგარულ ენაში ძველი ბულგარულისაგან განსხვავებით პირის ნაცვალსახელი მხოლობით ან მრავლობით რიცხვში დგას. უწინ, ძველ ბულგარულს ჰქონდა კიდევ ერთი რიცხვითი კატეგორია, რომელსაც წყვილობითი, ან ორობითი ჰქვია. საენათმეცნიერო ლიტერატურაში წყვილობითს აღნიშნავენ ასევე ლათინური ტერმინით – დუალისი.
ბულგარული პირის ნაცვალსახელი იბრუნვის სახელობით, მიცემითი და ბრალდებით ბრუნვაში.
1. პირი: მე – аз [აზ] 2. პირი: შენ – ти [ტი] 3. პირი: ის – той [ტოჲ] (მამრ. სქ.), ის – тя [ტჲა] (მდედრ. სქ.), ის – то [ტო] (საშ. სქ.)
1. პირი: ჩვენ – ние [ნიე] 2. პირი: თქვენ – вие [ვიე] 3. პირი: ისინი/მათ – те [ტე]
ბულგარული კუთვნილებითი ნაცვალსახელი არაა იმაზე ბევრად უფრო რთული, ვიდრე ამას შეჩვეულია რომელიმე გერმანიკული, რომანული და სლავური ენის შემსწავლელი; კუთვნილებითი ნაცვალსახელი შეიძლება იდგეს მხოლობითი და მრავლობითი რიცხვის სამივე პირში და აქ, სირთულე ის კი არაა, რომ ნებისმიერი ნაცვალსახელი ფორმაცვალებადობისას გრამატიკულ სქესს აფიქსირებს, არამედ განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს ორივე რიცხვის მესამე პირი. კერძოდ; მესამე პირში გიწევს დააზუსტო არა მარტო „მქონებლის“ სქესი, არამედ იმ „საგნის“ სქესიც, რომელიც მქონებელს ეკუთვნის.
გარდა ამისა არსებობს კიდევ ე.წ. მრავლობითი, რომელიც მხოლობითი რიცხვისთვის მესამე პირში ასევე იყოფა შესაბამისი სქესის მიხედვით და გრამატიკულ ფორმათა სიმდიდრისა და სემანტიკური დიფერენცირებულობის თვალსაზრისით ერთ-ერთი უიშვიათესთაგანია ენათა შორის და ამ მხრივ მხოლოდ სერბო-ხორვატულს უდებს ტოლს, რომელიც მრავლობითშიც განასხვავებს სქესს „მქონელისთვისაც“ და „მიკუთვნებული საგნისთვისაც“.
ბულგარულს მოპოვება ასევე კუთვნილებითი ნაცვალსახელის მოკლე ფორმები. ლექსიკური მნიშვნელობა იგივეა, მაგრამ განსხვავებაა გრამატიკულ მნიშვნელობაში – მოკლე ფორმა კიდევ უფრო ხაზს უსვამს და აძლიერებს კუთვნილებითი ნაცვალსახელის ფუნქციას. ამის მიზეზის გამო მოკლე ფორმების გამოჩენება ყოველთვის არც აუცილებულია და არც მიზანშეწონილი.
მოკლე ფორმის დროს ნაცვალსახელი არსებითის შემდეგ დგას დაახლ. როგორც ძველქართული ფორმა წიგნი ჩემი და არა ჩემი წიგნი (ეს უკანასკნელი არის სრული ფორმის შესატყვისი).
მიმართვის განსაკუთრებული ფორმა აქვს მხოლოდ მამრობით სქესს, რომლის დაბოლოება არის –и: мил - мили!, скъп - скъпи!, уважаем - уважаеми! მიმართვის ფორმები შეიძლება იდგეს არსებით სახელთან (мили татко!, скъпи другарю Иванов!), კუთვნილებით ნაცვლსახელთან და არსებითთან (мили ми брате!) და კუთვნილებით ნაცვლსახელთან (мили мой!, мой мили და ცალკე (უმეტესწილად იმპერატივთან ერთად: слушай, мили!)).
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.