From Wikipedia, the free encyclopedia
Programmalastırıw (ingl.Computer programming, coding) yamasa baǵdarlamalastırıw - bul kompyuter wazıypaların orınlay alatuǵın kórsetpeler hám kompyuter túsinetuǵın tilde jazılǵan kodlar izbe-izliginiń jıynaǵı. Yaǵnıy kompyuterde programma dúziw barısı.[1][2] Ol bir yamasa bir neshe programmalastırıw tillerinde kod jazıw arqalı algoritmlerdi, proceduralardıń basqıshpa basqısh specifikaciyaların proektlestiriwdi hám kirgiziwdi óz ishine aladı. Baǵdarlamashılar ádette oraylıq processor tárepinen tikkeley orınlanatuǵın mashina kodına qaraǵanda adamlarǵa ańsatıraq túsinikli joqarı dárejeli programmalastırıw tillerin paydalanadı. Tájiriybeli programmalastırıw ádette bir neshe túrli pánler boyınsha tájiriybeni talap etedi, sońıń ishinde qosımshalar domenin biliw, programmalastırıw tilleriniń maǵlıwmatları hám ulıwma kod kitapxanaları, arnawlı algoritmler hám formal logika.
Programmalastırıwǵa baylanıslı járdemshi wazıypalarǵa talaplardı analizlew, testlew, ońlaw (debugging, máselelerdi izertlew hám dúzetiw), dúziw sistemaların engiziw hám programmalardıń mashina kodı sıyaqlı alınǵan artefaktlerdi basqarıw kiredi. Olar geyde programmalastırıw dep esaplanǵanı menen, kóbinese programmalıq támiynattı islep shıǵıw termini usı ulıwma process ushın paydalanıladı - programmalastırıw, kirgiziw hám kod jazıw terminleri kodtı jazıw hám qayta islew ushın arnalǵan. Geyde programmalıq támiynattı islep shıǵıw programmalıq injiniring dep ataladı, ásirese ol formal metodlardı qollanǵanda yamasa injenerlik proektlestiriw procesin baqlaǵanda.
Programmalastırılatuǵın qurılmalar ásirler dawamında bar. IX ásirdiń ózinde-aq programmalastırılatuǵın muzıka sekvenserin aǵalı-inili parsı Banu Musa oylap taptı, olar “Aqıllı qurılmalar kitabında” avtomatlastırılǵan mexanikalıq fleyta pleyerin sáwlelendirgen.[3][4] 1206 jılı arab injeneri ál-Djazari programmalastırılatuǵın baraban mashinasın oylap taptı, mashinada hár túrli ırǵaqlar menen baraban úlgilerin ilgekler menen judırıqlar arqalı oynatıw ushın muzıkalı mexanikalıq avtomat islewge múmkin bolǵan.[5] 1801 jılı Jakkard toqıma stanogı “programmanı” ózgertiw arqalı ulıwma basqa toqıma buyımların shıǵara aladı - olarda tesikleri bar karton kartalarınıń seriyası.
Kodtı buzıw algoritmleri de ásirler dawamında bar. IX ásirde arab matematigi Al-Kindi “Kriptografiyalıq xabarlardı deshifrlaw tuwralı qoljazba” kitabında shifrlanǵan kodtı sheshiwdiń kriptografiyalıq algoritmin sáwlelendirdi. Ol chastotalı analiz arqalı kriptoanalizdiń dáslepki táriypin, eń erte kodtı buzıw algoritmin berdi.[6]
Birinshi kompyuter programması ádette 1843 jılı matematik Ada Lavleys Charlz Bebbidjdiń analitikalıq mashinası arqalı ámelge asırılatuǵın Bernulli sanlar izbe-izligin esaplaw algoritmin járiyalaǵanda jaratılǵan.[7]
1880 jılları German Xollerit maǵlıwmatlardı mashinada oqıtılatuǵın formada saqlaw koncepciyasın oylap taptı.[8] Keyinirek onıń 1906 jılǵı I tipli tabulyatorında qosılǵan basqarıw paneli (shtepsel platası) onı hár túrli jumıslar ushın programmalastırıw imkaniyatın berdi, al 1940 jıllardıń aqırında IBM 602 hám IBM 604 sıyaqlı qurılma jazıw úskeneleri basqarıw paneli menen uqsas túrde programmalastırılǵan dáslepki elektron esaplaw mashinaları sıyaqlı boldı. Degen menen, 1949 jılı engizilgen kompyuterdiń saqlanǵan programma koncepciyası menen programmalar da, maǵlıwmatlar da kompyuter yadında birdey saqlanadı hám qayta islenedi.[9]
Mashina kodı belgili bir mashinanıń kórsetpeler jıynaǵında, kóbinese ekilik belgilerde jazılǵan birinshi programmalardıń tili boldı. Soń baǵdarlamashıǵa tekst formatındaǵı kórsetpelerdi (mısalı, ADD X, TOTAL) kórsetiwge imkaniyat beretuǵın, hárbir operaciya kodınıń abbreviaturaları hám adreslerdi kórsetiw ushın mánili atları bar assambleya tiller islep shıǵarıldı. Degen menen, assembler tili mashina tili ushın hár túrli belgilerden sál ǵana artıq bolǵanlıqtan, hár túrli kórsetpeler jıynaǵı bar eki mashinada da hár túrli assembler tilleri bar.
Joqarı dárejeli tiller programmanı dúziw procesin ápiwayı hám túsinikli etip, tiykarǵı apparatlıq qurallar menen baylanısın azayttı. Kompilyatorǵa baylanıslı birinshi qural, A-0 sistemasın 1952 jılı Greys Xopper islep shıqtı, ol sonıń menen birge “kompilyator” terminin engizdi. Funkcional ámelge asırıwǵa iye birinshi keń tarqalǵan joqarı dárejeli til FORTRAN 1957 jılı shıqtı hám aradan kóp ótpey basqa tiller rawajlandı,[10] atap aytqanda kommerciyalıq maǵlıwmatlardı qayta islewge arnalǵan COBOL hám kompyuter izertlewlerine arnalǵan Lisp tili.
Bul kompilyaciyalanǵan tiller baǵdarlamashıǵa sintaksislik jaqtan bay hám kodtı abstrakciyalawǵa qábiletli terminler menen programmalardı jazıwǵa imkaniyat beredi, bul kompilyaciya járiyalanıwları menen evristika arqalı hár túrli mashina kórsetpeler jıynaǵın hám maqsetti jeńilletedi. Kompilyatorlar kompyuterlerdiń kúshin programmalastırıwdı jeńilletiw ushın[10] baǵdarlamashıǵa infiks belgisin paydalanıp formulanı kirgiziw arqalı esaplawlardı kórsetiwge imkaniyat berdi.
Programmalar tiykarınan perfokartalar yamasa qaǵaz lenta arqalı kirgizildi. 1960 jıllardıń ayaǵında maǵlıwmatlardı saqlaw qurılmaları menen kompyuter terminalları kompyuterlerge tikkeley teriw arqalı programmalar jaratıwǵa bolatuǵınday arzan boldı. Perfokartalarǵa qaraǵanda ózgertiwler menen dúzetiwlerdi álleqayda ańsat islewge imkaniyat beretuǵın tekstli redaktorlar da islep shıǵarıldı.
Rawajlanıw usılı qanday bolsa da, sońǵı programma ayırım tiykarǵı qásiyetlerdi qanaatlandırıwı kerek. Tómendegi qásiyetler eń zárúrleriniń qatarına kiredi: [11]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.