Adolf Gitler

Adolf Gitler (nemecshe Adolf Hitler,  / ˈaːdɔlf ˈhɪtlɐ; 1889-jıl 20-aprel, Braunau-am-Inn, Avstro-Vengriya — 1945-jıl 30-aprel, Berlin) — Avstriyada tuwılǵan nemec mámleket hám siyasiy ǵayratker, nacional-socializm tiykarshılarınıń biri, 1933-jıldan 1945-jılda suicitke shekem shekem nacistler Germaniyasınıń diktatorı. 1933-jılda nacional-socialistik nemis jumısshı partiyası jetekshisi retinde húkimetke kelip, reyx kancleri boldı. 1934-jılda fyurer hám reyxskancler ataǵına iye boldı. 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa hújim etip, ekinshi jáhán urısı baslandı, nátiyjede 70 millionnan aslam adam qaytıs boldı. Urıs dawamında áskeriy operaciyalarda aktiv qatnastı hám Xolokostda oraylıq rol oynadı, onıń jábirleniwshileri 6 millionǵa jaqın Evropa evreyleri hám basqa etnikalıq jáne social toparlardıń kóplegen wákilleri boldı.

Adolf Gitler
nemecshe Adolf Hitler
Rásmiy portret. 1938-jıl
Germaniya Fyurerı
Wákillik dáwiri 1934-jıl 2-avgust — 1945-jıl 30-aprel
Aldınǵı isker	lawazım tiklendi; Paul fon Gindenburg (reyxprezident retinde)
Keyingi isker	lawazım biykar etildi; Karl Dyonic (reyxprezident retinde)
Jeke maǵlıwmatları
Tuwılǵan sáne	1889-jıl 20-aprel
Tuwılǵan jeri	Braunau-am-Inn, Avstro-Vengriya
Qaytıs bolǵan sáne	1945-jıl 30-aprel
Qaytıs bolǵan jeri	Berlin, Germaniya
Ómirlik joldası	Eva Braun
Anası	Klara Gitler
Ákesi	Alois Gitler

Avstriya-Vengriyanıń Braunau-am-Inn qalasında tuwılǵan Gitler Lenc qalası janında ósken. 1908-jıldan Vena qalasında jasap, 1913-jılı Germaniyaǵa kóship ótedi. Birinshi jáhán urısı dáwirinde Germaniya armiyasında xızmet etip, bir qatar sıylıqlardı qolǵa kirgizgen.1919-jılı nacional-socialistlik Germaniya jumısshı partiyasınıń (NSDAP) Germaniya jumısshı partiyasına aǵza bolǵan, 1921-jılı bolsa NSDAPtıń jetekshisi bolǵan. 1923-jılı Myunxendegi «pivo putchı» waqtında hákimiyattı qolǵa kirgiziwge urınıwı nátiyjesiz bolip, 5 jıl qamaq jazasına húkim etilgen. Túrmede ómirbayanınıń birinshi tomın hám «Menin gúresim» (nemecshe Mein Kampf) siyasiy manifestın jazǵan. 1924-jılı múddetinen burın bosatılǵannan keyin Versal shártnamasına qarsı shıqtı hám xarizmatik orator sıpatında óziniń shıǵıp sóylegen sózlerinde pangermanizm, antisemitizm hám antikommunizmdi propogandalaǵan. Xalıqaralıq kapitalizm hám kommunizmdi evrey til biriktiriwiniń bir bólegi sıpatında qaralaǵan.

1932-jıl noyabrde NSDAP Germaniya reyxstagında kópshilik orınlardı iyeledi, biraq absolyut kópshilikke iye bolmadı. Nátiyjede birde-bir partiya reyxskancler lawazımına talabanlardı qollap-quwatlaw ushın kópshiliktiń parlament koaliciyasın qáliplestire almadı. Burınǵı reyxskancler Franc fon Papen hám basqa da konservativ basshılar reyxsprezident Paul fon Gindenburgtı Gitlerdi kancler etip tayınlawǵa kóndirgen. 1933-jıl 30-yanvarda tayınlaw ámelge asırıldı. Kóp ótpey reyxstag Ayrıqsha wákillikler haqqındaǵı nızamdı qabıl etip, Veymar respublikasınan nacional-socializmniń totalitar hám avtoritar ideologiyasına tiykarlanǵan bir partiyalı diktaturaǵa ótiwdi baslap berdi. 1934-jılı 2-avgustta Gindenburg qaytıs bolǵannan keyin Gitler mámleket basshısı lawazımın da iyelep, barlıq hákimiyattı óz qolına aldı. Ol Birinshi jáhán urısınan keyin Britaniya hám Franciya húkimlik etken Evropa kartasın ózgertip, evreylerdi Germaniyadan quwıp shıǵarıw hám «jana tártip» ornatıwǵa umtıldı. Onıń húkimliginiń dáslepki altı jılı Ullı depressiyadan keyin tez ekonomikalıq tikleniwge alıp keldi, Versal shártnaması sheklewlerin biykarladı hám millionlaǵan etnikalıq nemecler jasaytuǵın aymaqlardı qosıp aldı, bul bolsa onı xalıqtıń úlken qollap-quwatlawına alıp keldi.

Gitler nemis xalqı ushın Shıǵıs Evropadaǵı turmıslıq mákandı (nemecshe Lebensraum) keńeytiwge umtıldı. Onıń agressiv sırtqı siyasatı Ekinshi jáhán urısınıń tiykarǵı sebebi esaplanadı. Keń kólemli qayta qurallanıwdı ámelge asırǵan Germaniya 1939-jıl 1-sentyabrde Polshaǵa basıp kirdi, nátiyjede Ullı Britaniya hám Franciya Germaniyaǵa urıs járiyaladı. 1941-jıl iyunda Gitler Sovet Awqamına basıp kiriw haqqında buyrıq berdi, 1941-jıl dekabrde bolsa AQSHqa urıs járiyaladı. 1941-jıldıń aqırına kelip, Germaniya vermaxtı hám onıń awqamlasları Evropa hám Arqa Afrikanıń úlken bólimin basıp aldı. 1941-jıldan keyin bul tabıslar áste-aqırın joqqa shıqtı hám 1945-jılı awqamlas armiyalar vermaxttı pútkilley jeńdi. 1945-jılı 29-aprelde Berlindegi fyurer bunkerinde Gitler óziniń uzaq jıllıq joldası Eva Braunǵa úylendi hám erteńine onıń menen birge Qızıl Armiya qolına túsip qalmaw ushın óz janına suicit etti. Denelerdi órtep jiberiw kerek edi, biraq asıǵısta bul jumıstı aqırına jetkeriwge úlgermedi. Urıstan soń Xalıqaralıq áskeriy tribunal bir qatar burınǵı joqarı mártebeli nemec basshıların ólim jazasına yaki uzaq múddetli qamaq jazasına húkim etti hám Gitler tárepinen dúzilgen SS, SD hám Gestapo shólkemlerin jınayıy dep taptı.

Britaniya tariyxshısı Yan Kershou Gitlerdi «zamanagóy siyasiy jawızlıq tımsalı» dep táriyipleydi^[1]. Rasalıq ideologiyasına tiykarlanǵan Gitler rejimi 6 millionǵa jaqın evrey hám basqa millionlaǵan qurbanlardıń genocidine juwapker edi, olardı Gitler hám onıń sherikleri rasalıq jaqtan kemis yamasa sociallıq jaqtan qolaysız elementler dep esaplaǵan. Gitler rejimi, sonday-aq, shama menen 19,3 million tınısh xalıq hám áskeriy tutqınlardıń ólimine de juwapker. Bunnan tısqarı, Evropa áskeriy háreketler teatrında 28,7 million ásker qaytıs boldı. Ekinshi jáhán urısı waqtında qaytıs bolǵan tınısh xalıq sanı áskeriy háreketler ushın aytarlıqtay edi.

Ómirbayanı

Shejire

Gitlerdiń barlıq ataqlı ata-babaları házirgi Chexiya menen shegaralas (Avstriya-Vengriyanıń hákimshilik-aymaqlıq bóliniwine bola – Bogemiya menen) Tómengi Avstriyanıń jarlı wálayatı Valdfirtelden kelip shıqqan^[2]. «Gitler» familiyası hár qıylı jazılıwlarda (Hittlaer, Hiedler) belgili hám eń keń tarqalǵan versiyaǵa muwapıq, Hütte («ılashıq») sózinen kelip shıqqan Hütler familiyası menen birdey^[3][2].

Adolftıń ákesi Alois Gitler (1837-1903) Dyollersxaym janındaǵı Strones awılında qırıq bir jasar hám turmısqa shıqpaǵan Mariya Shiklgruber shańaraǵında tuwılǵan. Alois tuwılǵanınan bes jil ótip, Mariya Shiklgruber pútkil ómirin jarlılıqta ótkizgen hám óz úyine iye bolmaǵan Shpital awılınan (házirgi Vaytra qalasınıń bir bólimi) digirmanshı Iogann Georg Gidlerge (Xiedler) úylendi. Balanı Gidlerdıń inisi Iogann Nepomuk óz úyine alıp ketti. Iogann Georg Gidler 1857-jılı otız toǵız jasına shekem nızamsız tuwılǵan bala sıpatında anasınıń familiyasın alıp júrgen Aloisti asıra almay qaytıs boldı^[2]. Alois Shiklgruber on úsh jasında tolıq mektep bilimlerin ala almay, jumıs islew ushın ketedi, on segiz jasında bolsa bajıxana xızmetine kiredi, bul jarlı diyxan shańaraǵınan shıqqan adam ushın úlken tabıs edi. Bajıxanada ol pensiyaǵa shıqqansha keyingi qırıq jıl xızmet etti^[2]. Tek 1876-jılı ǵana Iogann Nepomuk Gidlerdiń baslaması menen úsh gúwa Gidler tiri waqtında Aloisti óziniń balası dep moyınlaǵanın tastıyıqladı, bul oǵan familiyasın ózgertiwge múmkinshilik berdi. Sonıń menen birge, Dollersxaym ruwxaniyi metrikalıq kitapqa dúzetiw kirgizip, familiyasın «Gitler» dep jazıp berdi^[4][2]. Gitler úlkenniń ómir bayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar 1932-jıldıń basınan baslap baspasózde járiyalandı. Birinshi márte jurnalist Xans Xabe Shiklgruber – Adolf Gitlerdiń haqıyqıy familiyası ekenligi haqqındaǵı shaǵım haqıyqatqa tuwra kelmeydi^[2][5][6].

1885-jılı 7-yanvarda Alois Gitler úshinshi nekesinde tuwısqanı (Iogann Nepomuk Gidlerdiń aqlıǵı) Klara Poelclge (1860-1907) úylendi. Alois tuwısqanlıq baylanısları sebepli Klaraǵa úyleniw ushın Muqaddes Taxttan ruqsat alıwǵa májbúr boldı^[7][8]. Bul waqıtqa kelip onıń ekinshi nekesinen tuwılǵan kishkene ulı Alois hám keyinrek Geli Raubaldıń anası bolǵan qızı Anxel bar edi. Ayırım tariyxshılar Iogann Nepomuk Gidler Aloistiń biologiyalıq ákesi bolganlıǵın da boljap aytadı^[4][7][9].

Gitlerdiń qarsılasları onıń shıǵısına qızıǵıwshılıq bildirgeni sebepli (sol waqıttaǵı gazetalar siyasatshınıń evrey tuwısqanları haqqında bir qatar kútilmegen maǵlıwmatlardı basıp shıǵardı, onıń ideologiyasınıń oraylıq noqatı antisemitizm edi), ol hákimiyatqa kelgennen keyin Valdfirtelde shańaraqtıń esteligin máńgilestiriwdi qadaǵan etti hám Lincti óziniń húrmet orayına aylandırdı. 1938-jılı Dellersheym janında Batıs Evropadaǵı eń úlken oqıw poligoni qurıldı hám átirapındaǵı awıllar jaylastırıldı. 1942-jılı bul táǵdir Dellersheymniń ózine de nesip etti^[2].