Google Scholar

Google Scholar — bul hár túrli baspa formatları hám pánleri boyınsha ilimiy ádebiyatlardıń tolıq tekstin yamasa metamaǵlıwmatların indeksleytuǵın, erkin kiriw múmkin bolǵan veb-izlew sisteması. 2004-jıl noyabrde beta-versiyada shıǵarılǵan Google Scholar indeksine recenziyalanǵan onlayn ilimiy jurnallar hám kitaplar, konferenciya materialları, tezisler hám dissertaciyalar, preprintler, annotaciyalar, texnikalıq esabatlar hám basqa ilimiy ádebiyatlar, sonıń ishinde sud sheshimleri hám patentler kiredi^[1].

Google Scholar izlew nátiyjelerine kirgiziw ushın fayllardı anıqlawda veb-kraulerdi yamasa veb-robottı paydalanadı^[2]. Kontenttiń Google Scholarda indeksleniwi ushın, ol belgili bir talaplarǵa juwap beriwi kerek^[3]. PLOS One jurnalında járiyalanǵan aldınǵı statistikalıq bahada «mark and recapture» (belgilew hám qayta uslaw) usılın paydalanıp, inglis tilinde járiyalanǵan barlıq maqalalardıń shama menen 79-90% qamtıp alınǵanı, al ulıwma sanınıń 100 million ekenligi boljanǵan. Bul baha sonday-aq, qansha onlayn hújjettiń qoljetimli ekenligin anıqlaǵan. Google Scholar jurnallardı tekserip shıqpaǵanı hám óz indeksine jırtqısh jurnallardı kirgizgeni ushın sınǵa alınǵan^[4].

Google Books hám Google Scholar ushın kollekciyaların skanerlegen Michigan universitetiniń kitapxanası hám basqa kitapxanalar skanerlengen nusqalardı saqlap qaldı hám olardı HathiTrust cifrlı kitapxanasın jaratıw ushın paydalandı^[5][6].

Tariyxı

Google Scholar^[7], sol waqıtta Googledıń tiykarǵı veb-indeksin qurıw ústinde islep atırǵan Aleks Verstak hám Anurag Acharya arasındaǵı sáwbetten kelip shıqqan^[8][9]. Olardıń maqseti ilimiy bilimlerge ańsat hám anıǵıraq kiriw imkaniyatın beriw arqalı «dúnyadaǵı máselelerdi sheshiwshilerdi 10% nátiyjelirek etiw» edi. Bul maqset Google Scholardıń «Gigantlardıń iynine súyeniń» degen reklamalıq uranında sáwlelengen, bul ideya Bernard Shartrskiyge tiyisli bolıp, Isaak Nyuton tárepinen keltirilgen hám ásirler dawamında óz tarawlarına úles qosqan, jańa intellektual jetiskenliklerge tiykar salǵan alımlarǵa húrmet belgisi bolıp tabıladı^[10]. Google Scholardaǵı tekstlerdiń derekleriniń biri - bul Michigan universitetiniń baspa kollekciyası.

Alımlar waqıt ótiwi menen bir qatar ózgesheliklerge iye boldı. 2006-jılı RefWorks, RefMan, EndNote hám BibTeX sıyaqlı bibliografiya menedjerlerin qollap-quwatlaytuǵın citata importlaw ózgesheligi engizildi. 2007-jılı Acharya Google Scholardıń óz baspashıları menen kelisim boyınsha jurnal maqalaların cifrlastırıw hám jaylastırıw baǵdarlamasın baslaǵanın járiyaladı, bul Google Bookstan bólek háreket edi, onıń eski jurnallardı skanerlewi belgili bir sandaǵı belgili bir maqalalardı anıqlaw ushın talap etiletuǵın metamaǵlıwmatlardı óz ishine almaǵan^[11]. 2011-jılı Google óz izlew betlerindegi qurallar panelinen Scholardı alıp tasladı, bul onıń bar ekenligin aldınnan bilmegen paydalanıwshılar ushın oǵan kiriwdi qıyınlastırdı hám tabıw múmkinshiligin bermedi. Usı dáwirde CiteSeer^[12], Scirus hám Microsoft Windows Live Academic search sıyaqlı uqsas ózgesheliklerge iye saytlar islep shıǵıldı. Olardıń ayırımları házir joq; 2016-jılı Microsoft jańa básekilesi Microsoft Academicti iske qostı^[13].

2012-jılı áhmiyetli jaqsılanıw engizildi, jeke alımlar ushın jeke «Scholar Citations profillerin» jaratıw imkaniyatı payda boldı. 2013-jıl noyabrde engizilgen ózgeshelik sistemaǵa kirgen paydalanıwshılarǵa izlew nátiyjelerin «Google Scholar kitapxanasına», yaǵnıy paydalanıwshı óz betinshe izley alatuǵın hám tegler boyınsha shólkemlestire alatuǵın jeke kollekciyaǵa saqlawǵa imkaniyat beredi. «Metrikalar» túymesi arqalı ol qızıqtırǵan tarawdaǵı eń jaqsı jurnallardı kórsetedi, hám usı jurnallardıń tásirin payda etetuǵın maqalalarǵa da kiriwge boladı. Metrika ózgesheligi endi pútkil ilim tarawlarınıń hám ilimiy jurnallardıń tásirin kóriwdi qollap-quwatlaydı^[14]. Google sonday-aq, Albert Eynshteyn^[15] hám Richard Feynman sıyaqlı qaytıs bolǵan ayırım alımlar ushın da profillerdi kirgizdi^[16]. Birneshe jıl dawamında Isaak Nyutonnıń^[17] profili onıń «MIT professorı» ekenin hám «mit.edu-da tastıyıqlanǵan elektron pochtası» bar ekenin kórsetken^[18].

Ózgeshelikleri hám specifikaciyaları

Google Scholar paydalanıwshılarǵa maqalalardıń cifrlı yamasa fizikalıq nusqaların, meyli onlayn yamasa kitapxanalarda bolsın, izlewge imkaniyat beredi^[19]. Ol «tolıq tekstli jurnal maqalaların, texnikalıq esabatlardı, preprintlerdi, tezislerdi, kitaplardı hám 'ilimiy' dep esaplanǵan ayırım veb-betlerdi qosa alǵanda, basqa hújjetlerdi» indeksleydi. Google Scholardıń kópshilik izlew nátiyjeleri kommerciyalıq jurnal maqalalarına silteme bergenlikten, kópshilik adamlar tek maqalanıń annotaciyası hám citata maǵlıwmatlarına ǵana kire aladı hám pútkil maqalaǵa kiriw ushın haqı tólewi kerek boladı^[20]. Izlengen gilt sózler ushın eń tiyisli nátiyjeler birinshi bolıp dizimde kórsetiledi, bul avtordıń reytingine, oǵan silteme jasalǵan dereklerdiń sanına hám olardıń basqa ilimiy ádebiyatlarǵa tiyisliligine, sonday-aq jurnal shıǵatuǵın basılımnıń reytingine baylanıslı boladı^[21].

Toparlar hám ádebiyatlarǵa kiriw

«Toparı» («group of») ózgesheligin paydalanıp, ol jurnal maqalalarına qoljetimli siltemelerdi kórsetedi. 2005-jılǵı versiyada bul ózgeshelik maqalanıń jazılıw arqalı kiriletuǵın versiyalarına da, maqalanıń biypul tolıq tekstli versiyalarına da silteme berdi; 2006-jıldıń kópshilik bóleginde ol tek baspashılardıń versiyalarına ǵana silteme berdi. 2006-jıl dekabr ayınan baslap, ol basıp shıǵarılǵan versiyalarǵa da, iri ashıq kiriw repozitoriylerine de, sonıń ishinde jeke fakultet veb-betlerinde hám uqsaslıq arqalı anıqlanǵan basqa strukturalanbaǵan dereklerde jaylastırılǵanlardıń barlıǵına silteme berip kelmekte. Ekinshi tárepten, Google Scholar tólemli hám ashıq kiriw resursları arasında anıq filtrlewge ruqsat bermeydi, bul ózgeshelik Unpaywall hám onıń maǵlıwmatların engizetuǵın Web of Science, Scopus hám Unpaywall Journals sıyaqlı qurallar tárepinen usınıladı, olar kitapxanalar tárepinen óz kollekciyalarınıń haqıyqıy qárejetleri hám bahasın esaplaw ushın paydalanıladı^[22].

Citata analizi hám quralları

«Citatalanǵanlar» («cited by») ózgesheligi arqalı Google Scholar kórilip atırǵan maqalaǵa citata keltirgen maqalalardıń annotaciyalarına kiriw imkaniyatın beredi^[23]. Tap usı ózgeshelik burın tek CiteSeer, Scopus hám Web of Science-te ǵana tabılatuǵın citata indekslewin támiyinleydi. Google Scholar sonday-aq, citatalardıń hár túrli formatlarda kóshirip alınıwı yamasa Zotero sıyaqlı paydalanıwshı tańlaǵan silteme menedjerlerine importlanıwı ushın siltemeler usınadı.

«Scholar Citations profilleri» - bul avtorlardıń ózleri tárepinen redakciyalanatuǵın hámmege ashıq avtor profilleri. Ádette akademiyalıq shólkemge baylanıslı haqıyqıy adresi bar Google akkauntı arqalı sistemaǵa kirip, jeke adamlar endi óz qızıǵıwshılıq tarawların hám citataların kórsetetuǵın óz betin jarata aladı. Google Scholar jeke adamnıń ulıwma citata sanın, h-indeksin hám i10-indeksin avtomat túrde esaplaydı hám kórsetedi. Googledıń aytıwınsha, 2014-jıl avgust ayına kelip, «Scholar izlew nátiyjeleri betleriniń tórtten úshi... avtorlardıń hámmege ashıq profillerine siltemelerdi kórsetedi».

Baylanıslı maqalalar

«Baylanıslı maqalalar» ózgesheligi arqalı Google Scholar jaqın baylanıslı maqalalardıń dizimin usınadı, olar birinshi gezekte bul maqalalardıń baslanǵısh nátiyjege qanshelli uqsas ekenligine qarap, sonday-aq hárbir maqalanıń áhmiyetliligin esapqa alıp tártiplenedi^[24].

AQSH huqıq isleriniń maǵlıwmatlar bazası

Google Scholardıń AQSH isleri boyınsha huqıqıy maǵlıwmatlar bazası keń kólemli. Paydalanıwshılar 1950-jıldan berli AQSH shtat apellyaciyalıq hám joqarǵı sudlarınıń, 1923-jıldan berli AQSH federal okruglik, apellyaciyalıq, salıq hám bankrotlıq sudlarınıń hám 1791-jıldan berli AQSH Joqarǵı Sudınıń járiyalanǵan pikirlerin izley hám oqıy aladı. Google Scholar istiń ishine basılatuǵın citata siltemelerin ornalastıradı hám «Qalay citatalandı» («How Cited») qosımsha beti yuristlerge burınǵı sud islerin hám sud sheshimine keyingi citatalardı izertlewge imkaniyat beredi^[25].

Reyting algoritmi

Kópshilik akademiyalıq maǵlıwmatlar bazaları hám izlew sistemaları paydalanıwshılarǵa nátiyjelerdi tártiplew ushın bir faktordı (mısalı, tiyislilik, citatalar sanı yamasa járiyalanǵan sánesi) tańlawǵa imkaniyat berse, Google Scholar nátiyjelerdi birlesken reyting algoritmi menen «izertlewshiler isleytuǵın usılda, hárbir maqalanıń tolıq tekstin, avtorın, maqala shıqqan basılımdı hám basqa ilimiy ádebiyatlarda bul maqalanıń qanshelli jiyi citatalanǵanın esapqa alıp» tártipleydi. Izertlewler Google Scholardıń ásirese citatalar sanına, sonday-aq hújjettiń atamasına kirgizilgen sózlerge úlken salmaq beretuǵının kórsetti^[26]. Avtor yamasa jıl boyınsha izlegende, birinshi izlew nátiyjeleri kóbinese kóp citatalanǵan maqalalar boladı, sebebi citatalar sanı júdá sheshiwshi bolıp esaplanadı, al gilt sóz boyınsha izlegende citatalar sanı, itimal, eń salmaqlı faktor bolıp tabıladı, biraq basqa faktorlar da qatnasadı^[27].

Sheklewler hám sın

Ayırım izlewshiler belgili bir jurnallardaǵı maqalalardıń citataların qaraǵanda, Google Scholardı jazılıwǵa tiykarlanǵan maǵlıwmatlar bazaları menen sapası hám paydalılıǵı jaǵınan salıstırmalı dep taptı^[28]. Sholıwlar onıń «citatalanǵanlar» («cited by») ózgesheliginiń Scopus hám Web of Scienceqa qatań báseki tuwdıratuǵının moyınlaydı. Biomedicina tarawın úyrengen bir izertlew Google Scholardaǵı citata informaciyasınıń «geyde jetkiliksiz ekenligin hám siyrek jańalanıp turatuǵının» anıqladı^[29]. Google Scholardıń qamtıwı basqa ulıwma maǵlıwmatlar bazalarına salıstırǵanda pánge baylanıslı ózgeriwi múmkin. Google Scholar ilajı barınsha kóbirek jurnallardı, sonıń ishinde akademiyalıq qatańlıqqa iye bolmawı múmkin bolǵan jırtqısh jurnallardı da qamtıp alıwǵa umtıladı. Jırtqısh jurnallar boyınsha qánigeler bul túrdegi jurnallardıń «global ilimiy jazbanı psevdo-ilim menen bılǵaǵanın» hám «Google Scholardıń bul jurnallardı óz oraylıq indeksine itibarlılıq penen hám itimal kózabaǵa kirgizetuǵının» aytadı^[30].

Google Scholar skanerlengen jurnallardıń yamasa kirgizilgen baspashılardıń dizimin járiyalamaydı, hám onıń jańalanıw jiyiligi belgisiz. Bibliometriyalıq dáliller Google Scholardıń ilim hám sociallıq ilimler tarawındaǵı qamtıwınıń basqa akademiyalıq maǵlıwmatlar bazaları menen básekige shıdamlı ekenin kórsetedi; 2017-jılǵa kelip, Scholardıń kórkem óner hám gumanitarlıq ilimlerdi qamtıwı empirikalıq túrde izertlenbegen hám usı tarawlardaǵı pánler ushın Scholardıń paydalılıǵı belgisiz bolıp qalmaqta^[31]. Ásirese basında ayırım baspashılar Scholarǵa óz jurnalların skanerlewge ruqsat bermedi. Elsevier jurnalları 2007-jıldıń ortasınan baslap kirgizildi, sol waqıtta Elsevier óziniń ScienceDirect mazmunınıń kópshilik bólegin Google Scholar hám Googledıń veb-izlewi ushın qoljetimli ete basladı^[32]. Degen menen, 2014-jılǵı bir izertlew Google Scholardıń inglis tilinde jazılǵan vebtegi barlıq ilimiy hújjetlerdiń derlik 90% (shama menen 100 million) taba alatuǵının boljaydı. Keń kólemli uzaq múddetli izertlewler ilimiy maqalalardıń 40-60 procentiniń Google Scholar siltemeleri arqalı tolıq tekstte qoljetimli ekenin anıqladı.

Google Scholar óziniń reyting algoritminde citatalar sanına úlken salmaq beredi, sonlıqtan da ol Matfey effektin kúsheytiwde sınǵa alınadı; kóp citatalanǵan maqalalar joqarǵı orınlarda payda bolǵanlıqtan, olar kóbirek citata aladı, al jańa maqalalar joqarǵı orınlarda derlik kórinbeydi hám sonlıqtan Google Scholar paydalanıwshılarınıń az itibarın tartadı hám nátiyjede az citata aladı. Google Scholar effekti - bul ayırım izertlewshilerdiń Google Scholardaǵı joqarǵı nátiyjelerde kóringen jumıslardı, olardıń citata keltirip atırǵan basılımǵa qosqan úlesine qaramastan, tańlap, citata keltiriw qubılısı, sebebi olar bul jumıslardıń isenimliligin avtomat túrde qabıl etedi hám redaktorlar, recenzentler hám oqıwshılar bul citatalardı kóriwdi kútedi dep esaplaydı. Google Scholar arXiv preprint serverindegi basılımlardı durıs anıqlawda mashqalalarǵa iye. Atamalardaǵı punktuaciyalıq belgiler nadurıs izlew nátiyjelerin beredi, hám avtorlar nadurıs maqalalarǵa tayınlanadı, bul bolsa qáte qosımsha izlew nátiyjelerine alıp keledi. Ayırım izlew nátiyjeleri hátte hesh qanday túsinikli sebepsiz beriledi.

Google Scholar spamǵa hálsiz. Kaliforniya universiteti, Berkli hám Otto-fon-Gerike atındaǵı Magdeburg universitetiniń izertlewshileri Google Scholardaǵı citatalar sanın manipulyaciyalawǵa bolatuǵının hám SCIgen menen jaratılǵan pútkilley mánissiz maqalalardıń Google Scholarda indekslegenin kórsetti. Bul izertlewshiler Google Scholardan alınǵan citatalar sanın, ásirese h-indeks yamasa impakt-faktor sıyaqlı ónimdarlıq kórsetkishlerin esaplawda paydalanǵanda, abaylap paydalanıw kerek degen juwmaqqa keldi, bul ózi de maqala sapasınıń jaman boljawshısı bolıp tabıladı. Google Scholar 2012-jılı jeke Scholar betleriniń payda bolıwı menen h-indeksti esaplay basladı. Harzing's Publish or Perish sıyaqlı birneshe keyingi paketler de onıń maǵlıwmatların paydalanadı. Google Scholardı aldaw arqalı h-indeks esaplaǵıshların manipulyaciyalawdıń ámeliyligi 2010-jılı Djozef Fure universitetinen Siril Labbe tárepinen kórsetildi, ol bir-birine citata keltirgen úlken kólemdegi SCIgen-de islep shıǵarılǵan hújjetler toplamı arqalı «Ayk Antkareni» Albert Eynshteynnen aldınǵı orınǵa shıǵarıwǵa eristi (nátiyjede akademiyalıq silteme ferması). 2010-jılǵa kelip, Google Scholar Lexis sıyaqlı sud islerin saqlay almadı. Scopus hám Web of Science sıyaqlı basqa akademiyalıq jumıslar indekslerinen ayırmashılıǵı, Google Scholar maǵlıwmatlardı alıwdı avtomatlastırıw ushın paydalanılıwı múmkin bolǵan Qosımsha programmalastırıw interfeysin (API) saqlamaydı. Izlew nátiyjeleriniń mazmunın alıw ushın veb-skraperlerdi paydalanıw da CAPTCHA-lardı engiziw arqalı qattı sheklengen. Google Scholar barlıq iri akademiyalıq baspashılar tárepinen jeke akademiyalıq jumıstı bir mánisli anıqlaw hám oǵan silteme beriw ushın engizilgen de-fakto standart bolǵan cifrlı obekt identifikatorların (DOI) kórsetpeydi yamasa eksportlamaydı. 2024-jılı izertlewshiler Google Scholardı citata satıp alıw xızmetleri arqalı manipulyaciyalawǵa bolatuǵının anıqladı^[33].

Google Scholar ushın izlew sistemasın optimizaciyalaw

Google sıyaqlı dástúriy veb-izlew sistemaları ushın izlew sistemasın optimizaciyalaw (SEO) kóp jıllardan berli belgili. Birneshe jıldan berli SEO Google Scholar sıyaqlı akademiyalıq izlew sistemalarına da qollanılıp kelmekte. Akademiyalıq maqalalar ushın SEO sonday-aq «akademiyalıq izlew sistemasın optimizaciyalaw» (ASEO) dep ataladı hám «ilimiy ádebiyattı akademiyalıq izlew sistemalarınıń onı skanerlewin de, indekslewin de ańsatlastıratuǵın etip jaratıw, járiyalaw hám ózgertiw» dep anıqlanadı. ASEO birneshe shólkemler, sonıń ishinde Elsevier, OpenScience, Mendeley hám SAGE Publishing tárepinen óz maqalalarınıń Google Scholardaǵı reytinglerin optimallastırıw ushın qabıl etilgen. ASEO jurnallarǵa óz metrikaların jasalma túrde asırıwǵa imkaniyat bergeni hám akademiyalıq izlew sistemalarına spam kirgizgeni ushın sınǵa alınǵan^{[34][35][36][37][38]}.