Veb-sayt

Veb-sayt (sonday-aq veb sayt dep te jazıladı) — bul kontenti ulıwma domen atı menen sáykeslengen hám keminde bir veb-serverde járiyalanǵan hár qanday veb-bet. Veb-saytlar ádette jańalıqlar, bilimlendiriw, kommerciya, oyın-zawıq yamasa sociallıq tarmaqlar sıyaqlı belgili bir tema yamasa maqsetke arnalǵan. Veb-betler arasındaǵı gipersiltemeler saytta jol tabıwǵa járdem beredi, ol kóbinese bas bet penen baslanadı. Eń kóp kiriletuǵın saytlar - Google, YouTube hám Facebook^[1][2].

Barlıq ashıq, kiriwge bolatuǵın veb-saytlardıń hámmesi Dunyajúzilik tarmaqtı quraydı. Sonday-aq tek jeke tarmaqta kiriwge bolatuǵın jeke veb-saytlar da bar, mısalı, kompaniyanıń óz xızmetkerleri ushın ishki veb-saytı. Paydalanıwshılar veb-saytlarǵa hár túrli qurılmalar, sonıń ishinde stol kompyuterleri, noutbuklar, planshetler hám smartfonlar arqalı kire aladı. Bul qurılmalarda paydalanılatuǵın qosımsha — veb-brauzer dep ataladı.

Alǵı sóz

Dúnyajúzilik tarmaq (WWW) 1989-jılı britaniyalı CERN kompyuter ilimpazı Tim Berners-Li tárepinen jaratılǵan^[3][4]. 1993-jıl 30-aprelde CERN Pútkil dúnyajúzilik órmekshi torınıń hár qanday adam ushın biypul paydalanıwǵa bolatuǵının járiyaladı, bul Internettiń úlken ósiwine alıp keldi^[5]. Gipertekstti jetkiziw protokolı (HTTP) engizilmesten aldın, serverden ayırım fayllardı alıw ushın Fayl jetkiziw protokolı hám gofer protokolı sıyaqlı basqa protokollar qollanılǵan. Bul protokollar paydalanıwshı jol tabatuǵın hám júklep alıw ushın fayllardı tańlaytuǵın ápiwayı direktoriya dúzilisin usınadı. Hújjetler kóbinese formatlanbaǵan ápiwayı tekst faylları túrinde yamasa sóz processorı formatlarında kodlanǵan túrde berilgen.

Tariyxı

Negizi «veb-sayt» dáslepki jazılıw usılı bolsa da (geyde «Veb» Pútkil dúnyajúzilik torına tiyisli bolǵanda, atlıq bolǵanı ushın «Veb-sayt» dep bas hárip penen jazılǵan), bul variant házir siyrek qollanıladı hám «veb-sayt» standart jazılıw usılına aylanǵan. Chikago stil qollanbası^[6] hám AP stil qollanbası^[7] sıyaqlı barlıq tiykarǵı stil qollanbaları bul ózgeristi sáwlelendirgen.

2009-jılı fevral ayında, 1995-jıldan baslap Internettiń ósiwin baqlap atırǵan Internetti monitoring etiw kompaniyası Netcraft, 2009-jılı domen atamaları hám mazmunı bar 215,675,903 veb-sayt bolǵanın xabarladı, al 1995-jıldıń avgust ayında bul kórsetkish tek 19,732 veb-sayttı quraytuǵın edi^[8]. 2014-jıldıń sentyabr ayında 1 milliard veb-saytqa jetiwden keyin - bul jetiskenlik Netcraft kompaniyasınıń 2014-jılǵı oktyabr ayındaǵı Veb-server sorawnamasında tastıyıqlanǵan hám Internet Live Stats birinshi bolıp járiyalaǵan (bunı Dúnyajúzilik tordı oylap tapqan Tim Berners-Lidiń tviti de tastıyıqlaydı) - dúnyadaǵı veb-saytlar sanı keyin ala azayıp, 1 milliardtan tómenlegen. Bul belsendi emes veb-saytlar sanınıń aylıq ózgerislerine baylanıslı. Veb-saytlar sanı 2016-jıldıń mart ayına kelip qaytadan 1 milliardtan asıp ketti hám sonnan berli ósiwin dawam etpekte^[9]. Netcraft kompaniyasınıń 2020-jılı yanvar ayındaǵı Veb-server sorawnamasında 1,295,973,827 veb-sayt bar ekenligi, al 2021-jıldıń aprel ayında 10,939,637 veb-betke qaratılǵan kompyuterlerde 1,212,139,815 sayt hám 264,469,666 unikal domen bar ekenligi xabarlandı^[10]. Barlıq veb-saytlardıń shama menen 85 procenti belsendi emes dep esaplanadı^[11].

Statikalıq veb-sayt

Statikalıq veb-sayt - bul klient veb-brauzerine jiberiletuǵın formatta serverde saqlanǵan veb-betleri bar sayt. Ol tiykarınan Gipertekst belgilew tili (HTML) menen kodlanǵan; Kaskadlı stil kesteleri (CSS) tiykarǵı HTMLden tısqarı kóriniske baqlaw ushın qollanıladı. Súwretler kóbinese qálegen kórinisti jaratıw hám tiykarǵı mazmunnıń bir bólegi retinde qollanıladı. Eger audio yamasa video avtomatik túrde oynatılsa yamasa ulıwma interaktiv bolmasa, olar da «statikalıq» kontent dep esaplanıwı múmkin. Bunday tiptegi veb-sayt ádette barlıq kiriwshilerge birdey informaciyanı kórsetedi. Klientlerge yamasa tutınıwshılarǵa baspa broshyura tarqatıwǵa uqsas, statikalıq veb-sayt ádette uzaq waqıt dawamında turaqlı, standart informaciyanı usınadı. Veb-sayt iyesi waqtı-waqtı menen jańalap tursa da, tekst, fotosúwretler hám basqa mazmundı redaktorlaw qol menen islenetuǵın process bolıp, tiykarǵı veb-dizayn kónlikpeleri hám programmalıq támiynatın talap etiwi múmkin. Ápiwayı formalar yamasa veb-saytlardıń marketing mısalları, máselen klassikalıq veb-sayt, bes betli veb-sayt yamasa broshyura veb-saytı kóbinese statikalıq veb-saytlar boladı, sebebi olar paydalanıwshıǵa aldın ala belgilengen, statikalıq informaciyanı usınadı. Oǵan tekst, fotosúwretler, animaciyalar, audio/video hám navigaciya menyuları arqalı kompaniya hám onıń ónimleri hám xızmetleri haqqında informaciya kiriwi múmkin.

Statikalıq veb-saytlar redaktorlaw qolaylılıǵı ushın server tárepten kirgiziwlerdi (SSI) paydalanıwı múmkin, máselen kóp betlerde ulıwma menyu panelin bólisiw ushın. Sayttıń oqıwshıǵa qatnası ele de statikalıq bolǵanlıqtan, bul dinamikalıq sayt dep esaplanbaydı.

Dinamikalıq veb-sayt

2016-jılı server táreptegi programmalastırıw tilleriniń qollanılıwı

Dinamikalıq veb-sayt - bul jiyi hám avtomatik túrde ózgeretuǵın yamasa ózin sáykeslestiretuǵın sayt. Server táreptegi dinamikalıq betler HTML islep shıǵaratuǵın kompyuter kodı tárepinen «sol waqıtta» generaciyalanadı (CSS kóriniske juwapker bolıp, sonlıqtan statikalıq fayllar bolıp esaplanadı). Programmalıq támiynatlardıń CGI, Java Servlets hám Java Server Pages (JSP), Active Server Pages hám ColdFusion (CFML) sıyaqlı keń kólemdegi túrleri bar, olar dinamikalıq veb sistemaların hám dinamikalıq saytlardı jaratıw ushın qollanıladı. Quramalı dinamikalıq veb-saytlardı tezirek hám ańsatıraq jaratıw ushın Perl, PHP, Python hám Ruby sıyaqlı ulıwma qollanılatuǵın programmalastırıw tilleri ushın hár túrli veb-qosımsha freymvorkleri hám veb-shablon sistemaları bar.

Sayt paydalanıwshılar arasındaǵı dialogtıń házirgi jaǵdayın kórsete aladı, ózgerip turatuǵın jaǵdaydı baqlay aladı yamasa hár bir paydalanıwshınıń talaplarına jeke beyimlestirilgen maǵlıwmatlardı bere aladı. Mısalı, jańalıqlar saytınıń bas beti soraw etilgende, veb-serverde islep atırǵan kod saqlanǵan HTML bóleklerin RSS arqalı maǵlıwmatlar bazasınan yamasa basqa veb-sayttan alınǵan jańalıqlar menen biriktirip, eń sońǵı maǵlıwmatlardı óz ishine alǵan betti jarata aladı. Dinamikalıq saytlar HTML formaların paydalanıw, brauzer cookie faylların saqlaw hám oqıw arqalı, yamasa aldıńǵı basıwlar tariyxın kórsetetuǵın betler dizbegin jaratıw arqalı interaktiv bola aladı. Dinamikalıq mazmunnıń jáne bir mısalı - media ónimler maǵlıwmatlar bazası bar usaqlap satıw veb-saytı paydalanıwshıǵa Beatles sıyaqlı gilt sózdi kirgiziw arqalı izlew sorawın jiberiwge múmkinshilik beredi. Oǵan juwap retinde, veb-bettiń mazmunı óz-ózinen ózgerip, CD diskler, DVD diskler hám kitaplar sıyaqlı Beatles ónimleriniń dizimin kórsetedi. Dinamikalıq HTML veb-brauzerge bettiń mazmunın interaktiv túrde qalay ózgertiwdi kórsetiw ushın JavaScript kodın paydalanadı. Hár bir paydalanıwshı yamasa baylanıs ushın dinamikalıq mashinanı iske túsiriwden bolǵan ónimlilik joǵaltıwlarınan qashıw arqalı belgili bir túrdegi dinamikalıq veb-sayttı simulyaciyalawdıń bir usılı - dáwirli túrde avtomat statikalıq betlerdiń úlken toparın qayta jaratıw bolıp tabıladı.

Multimedia hám interaktiv kontent

Dáslepki veb-saytlarda tek tekst, keyinirek súwretler bolǵan. Sońınan audio, video hám interaktivlikti (máselen, tekst processorı sıyaqlı kompyuter qosımshasınıń quramalılıǵın sáwlelendiretuǵın bay veb-qosımsha ushın) qosıw ushın veb-brauzer plaginleri paydalanılǵan. Bunday plaginlerge mısallar - Microsoft Silverlight, Adobe Flash Player, Adobe Shockwave Player hám Java SE. HTML 5 plaginlersiz audio hám videonı qamtıydı. JavaScript te kópshilik zamanagóy veb-brauzerlerge kirgizilgen hám veb-sayt jaratıwshılarǵa veb-brauzerge bettiń mazmunın interaktiv túrde ózgertiw hám kerek bolǵan jaǵdayda veb-server menen baylanısıw usılların kórsetetuǵın kodtı jiberiwge múmkinshilik beredi. Brauzerdiń mazmundı ishki kórsetiwi Document Object Model (DOM) dep ataladı.

WebGL (Web Graphics Library) - plaginlerdi paydalanbastan interaktiv 3D grafikanı kórsetiw ushın zamanagóy JavaScript API bolıp tabıladı. Ol 3D animaciyalar, vizualizaciyalar hám video túsindirmeler sıyaqlı interaktiv mazmundı paydalanıwshılarǵa eń túsinikli usılda usınıwǵa múmkinshilik beredi^[12].

2010-jıllardaǵı veb-saytlardaǵı «juwap beriwshi dizayn» dep atalǵan tendenciya qurılmaǵa tiykarlanǵan maketti paydalanıwshılarǵa usınıw arqalı eń jaqsı kóriw tájiriybesin berdi. Bul veb-saytlar ózleriniń maketin qurılma yamasa mobil platformaǵa qaray ózgertedi, solay etip bay paydalanıwshı tájiriybesin beredi^[13].

Túrleri

Veb-saytlardı eki keń kategoriyaǵa bóliwge boladı - statikalıq hám interaktiv. Interaktiv saytlar Web 2.0 jámiyetiniń bir bólegi bolıp, sayt iyesi menen sayt keliwshileri yamasa paydalanıwshıları arasında interaktivlikke múmkinshilik beredi. Statikalıq saytlar informaciyanı usınadı yamasa jıynaydı, biraq auditoriya yamasa paydalanıwshılar menen tikkeley baylanısıwǵa múmkinshilik bermeydi. Ayırım veb-saytlar informaciyalıq yamasa qızıǵıwshılar tárepinen jaratılǵan ya bolmasa jeke paydalanıw yamasa oyın-zawıq ushın arnalǵan. Kóplegen veb-saytlar bir yamasa bir neshe biznes modellerin paydalanıp, payda tabıwǵa umtıladı, sonıń ishinde:

• Qızıqlı kontentti járiyalaw hám kontekstli reklamanı tikkeley satıw yamasa reklama tarmaǵı arqalı satıw.
• Elektron kommerciya: ónimler yamasa xızmetler veb-sayt arqalı tikkeley satıp alınadı.
• Fizikalıq dúkanda bar ónimler yamasa xızmetlerdi reklamalaw.
• Fremium: tiykarǵı mazmun biypul, biraq premium mazmunǵa kiriw ushın tólem talap etiledi (mısalı, WordPress veb-saytı, ol blog yamasa veb-sayt dúziw ushın ashıq kodlı platforma).
• Ayırım veb-saytlar kontentke kiriw ushın paydalanıwshı dizimnen ótiwin yamasa jazılıwın talap etedi. Jazılıw talap etetuǵın veb-saytlarǵa mısallar - kóplegen biznes saytları, jańalıqlar veb-saytları, akademiyalıq jurnal veb-saytları, oyın veb-saytları, fayl bólisiw veb-saytları, xabar taxtaları, vebke-tiykarlanǵan elektron pochta, sociallıq tarmaq veb-saytları, real waqıt rejiminde birja maǵlıwmatların usınatuǵın veb-saytlar, sonday-aq hár túrli basqa xızmetlerdi usınatuǵın saytlar.