Испандар
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Испандар (өздерінің атауы – эспаньолес) – Испанияның байырғы халқы. Жалпы саны – 47 млн. адам (2021). Испанияда 42 миллионнан астамы. Испан эмигранттары негізінен Америка мен Еуропада тұрады: 300 мыңнан астам Францияда, 155 мың Германияда, 120 мың АҚШ-та, 100 мың Аргентинада, 98 мың Ұлыбританияда, 73 мың Венесуэлада, 70 мың Швейцарияда, 50 мың Бельгияда және т.б.[1]
Олар испан (кастилия), каталан/валенсия, арагон және астур тілдерінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Испан тілі испандықтардың ұлттық болмысының маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып табылады. Ол Рим империясы кезінде Пиреней түбегінде кең таралған латын тілінен тамыр алады. Испан тілі - Испания, Оңтүстік, Орталық Америка мен Мексиканың, Кубаның ресми тілі. Сондай-ақ, Перуде (кечуа тілімен қатар), Боливияда (кечуа жэне аймара тілдерімен қатар), Пуэрто-Рикода (ағылшын тілімен қатар) ресми тіл болып саналады.[2]
Испания үшін діннің маңызы зор. Халықтың ұлттық болмысы католиктік ілімнің күшті ықпалымен қалыптасты. Елдің тарихы мен мәдениеті шіркеумен тығыз байланысты.
ХХ ғасырдың 30-жылдарында шіркеу анархистер мен социалистердің әрекеттерінен зардап шекті. Ондаған шіркеулер өртеніп, діни қызметкерлер мен монахтар қудаланды. Республикашылар жеңілгеннен кейін Франко режимі шіркеуді қайтарды.
Испанияның бүкіл тарихында католицизм негізгі дін болды және болып қала береді. 1978 жылға дейін ол елдің жалғыз ресми діні болып танылды. Қазіргі Испания зайырлы мемлекет. Конституция сөз бостандығы мен барлық конфессиялардың теңдігін жариялайды. Қоғам мен шіркеу арасындағы қарым-қатынас демократиялық нормаларға сәйкес құрылған.[3]
Испандықтар біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықта ел аумағын мекендеген иберлерден шыққан. Сондай-ақ, испандықтарға кельттер, римдіктер, герман тайпалары әсер етті. Алайда, тарихи кезеңдерде басқа халықтардың Испания территориясына қоныс аударуы неолит пен қола дәуіріндегі оқиғаларға қарағанда испандықтардың генетикалық құрылымына аз әсер етті. Қазіргі испандықтар шамамен 50% неолиттік егіншілерден, 25% ежелгі аңшы жинаушылардан және 20% далалық адамдардан шыққан. Бірақ еуропалық популяциялардың испандықтардың шығу тегіне қосқан үлесін Y-хромосомалық ДНҚ сынағы арқылы да бағалауға болады.
Испандық ата тегінің көпшілігі (50-85%) үнді-еуропалық (R1b, G2a3b1, J2b2 және R1a). Олар кельттердің мұрасы және аз дәрежеде кейінгі рим және герман мұралары болып саналады. Римдіктер Y-хромосомалық ДНҚ-ның 1% -дан 15% -на дейін қалдырды, бұл үлес Жерорта теңізі жағалауында, Андалусия мен Экстремадурада жоғары. Қазіргі уақытта германдық ерлер линиясы шамамен 4% құрайды, олар солтүстік-батыста және Каталонияда жиі кездеседі (6-10%).
Аналық тектер негізінен неолит және мезолит тектес, әсіресе H1, H3, HV0, K1A, J1c, J2a1, J2b1a, T2, U5b, V және X гаплогруппалары, олар Баск елі немесе Астурия сияқты аймақтардағы митохондриялық ДНҚ-ның 80% - дан астамын құрайды және әрқашан кез келген аймақ халқының 50% - дан астамын құрайды. Сондай-ақ, испандықтар африкалық ата-тегінің аймақтық әртүрлі пропорцияларын көрсетеді (0-11%), бұл біздің эрамыздың 860-1120 жылдарында (мұсылмандық кезең) солтүстік-батыс африкалық популяциялармен араласу оқиғасымен байланысты.[4]
Б.з.б. 1-ші мыңжылдықта Пиреней түбегіне қоныс аударған ибер, ішінара кельт тайпалары Испаниядағы ең ежелгі халықтың қалыптасуына әсер етті. Рим империясының үстемдігі Пиреней түбегіндегі халықтың романдануын тездетті. Одан кейінгі 5-6 ғасырларда келіп қоныстанған герман тайпалары жергілікті халықпен араласып кетті.
711-718 жылы Испанияға басып кірген арабтар мен берберлер де испан этносының қалыптасуына өз әсерін тигізді. 15 ғасырда біртұтас испан мемлекетінің құрылуы халықтың этникалық бірлігін нығайтты. Америка құрлығы ашылғаннан кейін Испандар жаңа жерге көптеп қоныс аударып, Бразилиядан басқа бүкіл Латын Америкасы халықтарының бәрінің этностық қалыптасуына әсер етті. 19 ғасырдың соңына қарай испан халқы ұлтқа айналды. 1983 жылы Испаниядағы субэтникалық топтар мен каталон, галиси, баск секілді ұсақ этностарға автономия берілді.[5]
Негізгі дәстүрлі кәсібі – егіншілік, оның ішінде суармалы егіншілік. Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің ерекшелігі сақталған: дәнді дақылдар (негізінен бидай) негізінен Месета, Арагон және Андалусия жаңбырлы жерлерінде таралған. Солтүстік облыстарда жүгері, қара бидай және картоп, барлық жерде бұршақ дақылдары, бүкіл ел бойынша жүзім, әсіресе Ла-Манча, Каталония және т.б. Зәйтүн ағаштары барлық жерде, бірақ ең алдымен латифундияның аудандарында (Андалусияда, Жаңа Кастилияда, Экстремадурада және Альбасетеде), шығыс жағалауында цитрус өсіріледі.
Басқа дәстүрлі кәсіптерге мал өсіру, соның ішінде (ірі қара мал, қой, шошқа, корридалық бұқалар) және теңіз балық аулау (негізінен сардина, тунец) жатады.
Өнеркәсіп негізінен Каталонияда, Баск аймағында, Астурияда және Мадрид маңайында шоғырланған. Қолөнер бұйымдары бар көптеген шағын шеберханалардың саны көп.
Халықтық қолданбалы өнер түрлерінің ішінде керамика, ағаш ою, көркемдік соғу, кесте тігу, тоқу және тоқыма өнері, сондай-ақ шыныдан жасалған көркем бұйымдар өндірісі үлкен дамуға қол жеткізді. ХХ ғасырдың 50-60 жылдардың басында экономиканы кеңінен жаңғырту басталды, миллиондаған шаруалар, қолөнершілер мен фермерлер ауылдық жерлерден Испания мен Батыс Еуропаның басқа елдерінің қалаларына қоныс аударды. Испанияның еңбекке қабілетті халқының көп бөлігі өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласында жұмыс істейді.[6]
Туыстық жүйесі ағылшын тектес. Испандар өздерінің тұрмыс-тіршілігінде католик дініне қатысты жоралғыларға баса көңіл аударады. Отбасылық қатынастар, соның ішінде жекелеген салалардағы әйелдердің жағдайы аймақтарда айтарлықтай ерекшеленді. Астурияда, Кантабрияда, Арагонда әйелдер көбінесе жұмыстарға және отбасылық мәселелерді шешуге ер адамдармен бірге қатысты, ал Леонда олар егістікте жұмыс істеді, ал ер адамдар үй шаруашылығымен айналысты. Керісінше, оңтүстік аудандарда әйелдің қызмет саласы негізінен үймен шектелді.
Испандықтардың ауылдық елді мекендері әртүрлі: бір аулалы хутордан бірнеше мың тұрғыны бар үлкен ауылдарға дейін. Жалпы, солтүстіктен оңтүстікке және жағалаудан орталыққа қарай ауылдық елді мекендердің көлемі, олардың ықшамдығы мен арақашықтығы артып келеді. Әр аймақтың табиғи географиялық жағдайына орай тұрғын үйлердің түр-түрі кездеседі. Елдің Оңтүстік өңірінде тастан, кірпіштен қаланған дөңгелек немесе сопақша пішінді үйлер (пальясо) салынады. Орман-тоғайы аз жерде саз балшықтан, саманнан, ал Солтүстік өңірде тастан, каркастан қалап тұрғызылған екі қабатты үйлер көбірек. Оның астыңғы қабатында шаруашылық саймандары болады да, екінші қабаты тұрғын-жайға арналған.
Ұлттық киімдері – ерлер тізеге дейін шолақ шалбар, ақ жейде, әр түрлі үлгіде тігілген кеудеше мен куртка киеді. Беліне матадан тігілген белбеу буынады. Басына кең жиекті қалпақ, берет, аяқтарына теріден тігілген немесе эспартодан тоқылған аяқ киім киеді. Әйелдер әр алуан кестемен әшекейленеді. Ұзын көйлек, кең белдемше алжапқышымен, сарафан, тоқылған аяқ киім киеді.
Ұлттық тағамында қуырылған, бұқтырып пісірілген шошқа еті мен майы (сало) көп қолданылады. Ас тұздығына пияз, сарымсақ, қызыл бұрыш пайдаланады. Дастарқан мәзірінде балық, көкөніс мол. Сусындары – кофе, сүт, жеміс-жидек, жүзім, цитрус шырындары.
Діни мейрамда, көктемгі карнавалда, т.б. мереке кезінде жәрмеңке ұйымдастырып, корридалар аренаға шығады. Театрланған қойылымдар көрсетіледі. Халық ауыз әдебиетінде лиро-эпикалық мазмұнды романстар мен аңыз әңгімелер елеулі орын алады. Әсем қимылмен, қызу орындалатын Испандардың дәстүрлі би өнері (фламенго) кеңінен танымал.[7]
Испандар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы испандардың саны:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
