Бериллий

Бериллий (лат. Beryllіum; Be) — элементтердің периодтық жүйесінің ІІ тобындағы хииялық. элемент, атомдық нөмірі 4, атомдық массасы 9,0122, жеңіл, ашық сұр түсті металл. Тұрақты бір изотопы (9Ве) бар. 1798 ж. берилл минералынан француз химигі Л. Воклен тапты.

4 Литий ← Бериллий → Бор Be ↓ Mg Периодическая система элементов 4Be
Жай заттың сыртқы бейнесі
ақшыл-сұр түсті металл
Атом қасиеті
Атауы, символ, нөмірі	Бериллий, 4
Топ типі	Сілтілік жер металдар
Топ, период, блок	2, 2, s
Атомдық масса (молярлық масса)	9,012182 м. а. б. (г/моль)
Электрондық конфигурация	( He ) 2s²
Қабықшалар бойынша электрондар	2, 2
Атом радиусы	112 пм
Химиялық қасиеттері
Ковалентті радиус	90 пм
Ван-дер-Ваальс радиусы	153 пм пм
Электртерістілігі	1.57 (Полинг шкаласы)
Иондалу энергиясы	1-ші: 898,8 (9,32) кДж/моль (эВ) 2-ші: 1757.1 кДж/моль (эВ) 3-ші: 14,848.7 кДж/моль (эВ)
Жай заттың термодинамикалық қасиеттері
Термодинамикалық фаза	металл
Тығыздық (қ.ж.)	1,848 г/см³
Балқу температурасы	1551 K
Қайнау температурасы	3243 K
Қаныққан бу қысымы 309 P (Па) 1 10 100 1000 10 000 100 000 T (К) 1462 1608 1791 2023 2327 2742
Басқа да қасиеттері
Жылуөткізгіштік	(300 K) 201 Вт/(м·К)
CAS нөмірі	7440-41-7

Бериллий Ве

Металл күйінде алғаш рет неміс химигі Р. Влер алды. Бериллий алюминийден жеңілірек, тығыздығы 1,816 г/см³, балқу температурасы 1284⁰С, қайнау температурасы 2450⁰С, химиялық қосылыстарында 2 валентті, беткі қабаты тотығып, қорғауыш қабыршақ түзілетіндіктен ауада өзгермейді. 800⁰С-тан жоғары температурада қыздырғанда жылдам тотығады; қышқылдарда да, сілтілерде де ериді.

Сілтілерде еріп бериллаттар деп аталатын тұздар түзеді (мысалы, натрий бериллаты — Na₂BeO₂). Бериллий галогендер, оттек, күкірт және азотпен тікелей қосылып, оттекпен оксид (BeO), азотпен нитрид (BeN₂), көміртекпен карбид (Be₂C), күкіртпен сульфид (BeS) қосылыстарын түзеді. Бериллий оксиді — ақ түсті, қиын балқитын зат, сумен оңай қосылып, бериллий гидроксидін [Be(OH)₂] түзеді, бұл — амфотерлі әлсіз негіз, қышқыл мен сілтілерде ериді.

Бериллий алуда қолданылатын негізгі шикізат — берилл және гельвин минералдары. Металл бериллий хлорлы бериллийді балқытып электролиздеу арқылы алынады. Сонымен қатар, бериллий металын магниймен BеF₂ қосылысын тотықсыздандырып алады, магнийдің артық мөлшерін вакуумда қайта айдап бөледі, алынған бериллий әрі қарай дистилдеу әдісімен тазартылады. Бериллийді құймаларға араластырғанда қаттылығы артады, бұл бағалы қасиеті бұрыннан белгілі болса да, оны қолдану тек 20 ғасырдың 40-жылдарында басталды.

Баяу балқитын металдардың бериллидтері — авиация және ракета жасауда аса қажетті зат. Рентген сәулелері бериллийден жақсы өтетін болғандықтан, одан рентген трубкаларының терезелерін дайындайды. Бериллий әр түрлі құймалар және коррозияға берік болат алуда, электротехникада, атом реакторларын жасауда кең түрде қолданылады. Қазақстанда бериллий Өскемендегі титан-магний комбинатында өндіріледі. ^[1]