Тараз

Тараз — Қазақстандағы қала, Жамбыл облысының әкімшілік орталығы. XVIII ғасырда бұл қала Әулие-Ата деп аталған. 1936–1937 жылдар аралығында Мирзоян деп аталған. 1937–1997 жылдары Жамбыл, 1997 жылғы 8 қаңтарда тарихи атауы — Тараз атауы қайтарылды.

Қала
Тараз
Логотипі
Әкімшілігі
Ел	ҚазақстанҚазақстан
Статусы	Облыс орталығы
Облысы	Жамбыл облысы
Ішкі бөлінісі	2 аудан (Әулиеата, Жібек жолы)
Әкімі	Бақытжан Әмірбекұлы Орынбеков
Тарихы мен географиясы
Координаттары	42°53′ с. е. 71°22′ ш. б.42.883° с. е. 71.367° ш. б. / 42.883; 71.367 (G) (O) (Я)
Алғашқы дерек	568
Бұрынғы атаулары	Жамбыл, Мирзоян, Әулие-Ата
Жер аумағы	139 км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	427,256[1] адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (68,47 %) орыстар (15,65 %) өзбектер (6,51 %) корейлер (1,82 %) түріктер (1,41 %) татарлар (1,39 %) қырғыздар (1,37 %) басқалары (3,38 %) (2022)[2]
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 7262
Пошта индексі	080000
Автомобиль коды	08
Тараз қаласының әкімдігі  (қаз.) (орыс.)
Тараз картада Тараз
Тараз шекарасы

Тарихы

Орта ғасырларда Тараз деген атауымен әйгілі болды. Қалаға ең бірінші келгендер Ферғана алқабының соғдылары болған. 1997 жыл бастап қалаға тарихи атауы қайтарылды. 2002 жылы Тараз өзінің 2000 жылғы мерейтойын атап өтті. Орта ғасырларда Тараз Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан қалаларының бірі еді. Әсіресе Қарахан дәулеті кезінде гүлденген. XIX ғасырда Әулие Ата Қоқан қамалы еді. ХІХ ғасырының 60-жылдарында Ресей империясының құрамына кірген. Кеңес Одағы кезінде Жамбыл облысының орталығы болды да, Қазақстан тәуелсіздігін алған соң, облыс әкімшілік орталығы болғанын жалғастыра берді.

Тараз қаласында Айша Бибі, Бабажы-қатын, Қарахан, Тектұрмас кесенелері, Нәметбай мешіті және орта ғасырлық монша орналасқан. Қалаға көп деген өзіміздің және шетел туристері осы кесенелерді көруге асығады.

Географиясы

Климаты

Тараз ауа райы
Көрсеткіш	Қаң	Ақп	Нау	Сәу	Мам	Мау	Шіл	Там	Қыр	Қаз	Қар	Жел
Абсолюттық максимум, °C	22,1	24,6	30,3	33,2	38,6	42,3	44,5	43,5	40,6	34,6	29,0	22,7
Орташа максимум, °C	2,2	3,7	10,4	18,7	24,6	30,6	33,0	31,7	25,8	17,6	9,9	4,1
Орташа температура, °C	−3,1	−1,7	4,7	12,1	17,4	22,8	25,0	23,5	17,8	10,9	4,3	−1,2
Орташа минимум, °C	−8,4	−7,1	−1	5,4	10,3	14,9	17,0	15,2	9,9	4,1	−1,4	−6,5
Абсолюттық минимум, °C	−26,2	−28,2	−23,3	−8,2	−5,2	4,4	9,0	1,2	−0,8	−14,3	−29,9	−31
Дерекнама: Тараз ауа райы мен климаты

Халық саны

Қаланың халық саны: 357 663 адам (2019 жылғы^[3]).

Тараз қаласының халық санының 70% қазақтар. Қалада орыстар, өзбектер, корейлер, татарлар, түріктер, немістер, күрдтер, дүнгендер, қырғыздар, гректер, әзербайжандар, ұйғырлар, шешендер тұрады. Қалада «Достық үйі» бар.

2010 жылғы 1 қаңтарына тұрғындары этникалық құрамы:

Этникалық құрамдар	Халық саны 1989 жылы	%
Қазақтар	722 627	69,23 %
Орыстар	141 829	13,59 %
Өзбектер	24 986	2,39 %
Татарлар	10 651	1,02 %
Немістер	6 695	0,64 %
Басқалар	137 055	13,13 %

Тараз қаласы халқының әр жылдардағы саны:^[4]

1897	1959	1970	1979	1989	1991	1999	2004	2005	2006
11 722	113 346	187 164	263 793	306 715	312 300	330 125	327 911	332 204	336 057

2007	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014[5]	2015
338 454	342 483	320 634	325 211	327 411	326 113	343 275	351 353	356 983

2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындысы бойынша халқының саны (2009, 2021)^[6]

2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
331925	▲418368	126	154616	▲200661	129,8	177309	▲217707	122,8

Әкімшілік бөлінісі

Тараз қаласы 26 шағын ауданнан тұрады:^[7] Ақбұлақ, Қаратау, Жайлау, Салтанат, Талас, Самал, Алатау, Мыңбұлақ, Аса, Жансая, Астана, Бәйтерек, Қарасу, Арай, Кектем, Жасыл кілем, Тонкуруш, Барыскан, Бурыл және т.б.

Тараз басшыларының тізімі

Жамбыл (Тараз) қалалық партия комитетінің бірінші хатшылары

1. Федотов А. П. (қаңтар 1939 — наурыз 1940)
2. Әбділдин А. (сәуір 1940 — наурыз 1941)
3. Царев А. А. (сәуір 1941 — наурыз 1943)
4. Санников А. М. (сәуір 1943 — маусым 1946)
5. Федотов А. П. (қаңтар 1947 — мамыр 1951)
6. Прохоров Н. И. (маусым 1951 — наурыз 1955)
7. Кондратьев С. И. (қыркүйек 1955 — сәуір 1963)
8. Бобир Н. М. (мамыр 1963 — мамыр 1972)
9. Коротков В. Г. (маусым 1972 — сәуір 1975)
10. Банников В. Г. (сәуір 1975 — қазан 1983)
11. Додонов Ю. Е. (қазан 1983 — ақпан 1987)
12. Макаров С. Н. (наурыз 1987 — наурыз 1990)
13. Ахметова Л. А. (сәуір 1991 — тамыз 1991)

Жамбыл (Тараз) қалалық атқару комитетінің төрағалары

1. Бученко П. В. (тамыз 1939 — қаңтар 1940)
2. Глухов В. Ф. (қаңтар 1940 — қыркүйек 1940)
3. Синицин В. В. (қыркүйек 1940 — қыркүйек 1941)
4. Бученко П. В. (мамыр 1942 — наурыз 1943)
5. Бармашев К. А. (наурыз 1943 — тамыз 1946)
6. Бабинцев Ф. А. (тамыз 1946 — наурыз 1950)
7. Галямин А. И. (наурыз 1950 — қаңтар 1952)
8. Ескелдиев С. (сәуір1952 — қазан 1952)
9. Құсайынов Т. (қазан 1952 — наурыз 1957)
10. Комратов А. (наурыз 1957 — қаңтар 1965)
11. Әбсеметов А. А. (қаңтар 1965 — желтоқсан 1969)
12. Төребеков Т. (наурыз 1970 — маусым 1983)
13. Шарафутдинов Щ. К. (маусым 1983 — мамыр 1987)
14. Сүлейменов К. К. (мамыр 1987 — қазан 1990)
15. Темірбеков Т. (қазан 1990 — ақпан 1992)  

Тараз қаласының әкімдері

1. Алдияр Әлиасқарұлы Түсіпов (ақпан 1992 — қазан 1995)
2. Болат Әбжаппарұлы Жылқышиев (қазан 1995 — қаңтар 1998)
3. Сейіт Қайроллаұлы Сартбаев (қаңтар 1998 — ақпан 1999)
4. Болат Оспанұлы Сауранбаев (ақпан 1999 — сәуір 2005)
5. Ілияс Әлімұлы Тортаев (2005 — 2009)
6. Ертарғын Кәкімбекұлы Астаев (8 желтоқсан 2009 — қазан 2010)
7. Бекболат Серікбекұлы Орынбеков (қазан 2010 — 31 желтоқсан 2013)
8. Нұржан Сәбитұлы Календеров (31 желтоқсан 2013 — 2 наурыз 2017)
9. Рүстем Рысбайұлы Дәулет (2 наурыз 2017 — 23 сәуір 2018)
10. Ғалымжан Райлұлы Әбдірайымов (23 сәуір 2018 — 12 сәуір 2019)
11. Қайрат Әскербекұлы Досаев (24 сәуір 2019 — 22 қараша 2019)
12. Айтқазы Даулетқұлұлы Қарабалаев (3 желтоқсан 2019 — 19 наурыз 2021)
13. Ержан Жұматұлы Жылқыбаев (19 наурыз 2021 — 5 тамыз 2022)
14. Бақытжан Әмірбекұлы Орынбеков (5 қыркүйек 2022 жылдан бастап)

Табиғаты

Облыстың айтарлықтай аумағын Бетпақ-Дала және Мойынқұм алады, тек оңтүстік-батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс шеті таулармен шектелген (Қаратау, Қырғыз және Шу-Іле Алатау таулары). Бедердің бұл ерекшелігі облыс климатына әртүрлілік ендіреді. Табиғи ландшафтардың флорасы мен фаунасы кең және әртүрлі. Облыста өсімдіктердің 3 мыңнан астам түрі бар. Аң аулайтын өңірдің жалпы алаңы 13,9 мың га құрайды, онда жануарлардың 40-тан астам түрі мекендейді. 27,8 мың га алаңды құрайтын балық шаруашылық қоры 74 су айдынынан тұрады, оның ішінде 73 су айдыны балық шаруашылығына жарамды. Ірі бөгендерден Тасөткел және Теріс-Ащыбұлақ бар. Балық аулау кәсібінде дөңмаңдай, ақмарқа, карп, сазан, көк серке, тыран балық, краль, торта балықтарын аулау кең таралған. Облыс аумағында 3 мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумалы бар:

• мемлекеттік (кешенді) қаумал «Берікқара шатқалы» 17,5 мың га алаңды алады, онда қызыл кітапқа енгізілген аса бағалы ағаш бұтасының және шөп өсімдігінің 50-ден астам түрін, ал жануарлардан – арқарды, үнді жайрасын, жұмақ шыбыншыны кездестіруге болады;
• жалпы алаңы 3,07 мың га құрайтын мемлекеттік табиғи (кешенді) қаумал «Қарақоңыз шатқалы» (ботаникалық), Зайлы Алатаудың батыс сілемінде орналасқан. Алма, шие, алша, жүзім ағаштарының жемісті көшеттері үйеңкі орманның, боз қарағанның, тұт ағашының, түйе жаңғағының алаңдарымен ауыстырылады;
• жалпы алаңы 1 миллион га құрайтын Андасай мемлекеттік (кешенді) қаумал (зоологиялық) Мойынқұм ауылынан батысқа Шу өзенінің жағасының бойында орналасқан. Өсімдік қабатында селеу шөбі, бетеге, қара сексеуіл, талдың ну бұтасы басымды. Жануарлар әлемінде арқарлар, құландар, джейрандар, еліктер, қабандар, қояндар, қырғауылдар, құрлар басым.

Өндірісі

Таразда қаратау тауларының бөктерінде Қаратау фосфор зауыты жұмыс істеп тұр. Бұл зауыт фосфор шығарудаң әлемде беделді орындардың бірінде. Облыста 3 зауыт ашылған болатын, солардың бірі «Жамбыл фосфор зауыты», «Химпром», «Жаңа Жамбал фосфор зауыты». Қалада темір құрастырушы зауыты, автожөндеу зауыты, «Автобөлшектер» зауыты т.б. зауыттар жұмыс істеп тұр.^[8]

Бұқаралық ақпарат құралдары

Газеттері

• Жамбыл-Тараз — 1996 жылдан бері апта сайын шығатын саяси-қоғамдық газет.
• Магнолия — 1995 жылдан бері апта сайын шығатын облыстық газет.
• Новый регион — 1999 жылдан бері апта сайын шығатын ақпараттық-жарнамалық облыстық газет.
• Знамя труда — 1919 жылдан бері шығарылып келе жатқан орыс тілді газет.

Телевизия

• «Қазақстан-Тараз» — Жамбыл облысының өңірлік телеарнасы.
• «77 TV» телеарнасы.

Ақпарттық агенттіктері

• «Эк-Спорт» (экономика-спорт)

Суреттері

• 
  Қаланың панорамасы
• 
  «Һибатулла Тарази» атындағы Тараз қаласының орталық мешіті
• 
  Айша бибі кесенесі
• 
  Талас өзені
• 
  Көне Тараз демалыс орталығы
• 
  Туған жерім-Қазақстан!

Бауырлас қалалар

• Фресно, Калифорния, АҚШ
• Сиэтл, Вашингтон, АҚШ
• Сиань, Қытай
• Тревизо, Италия
• Кобдо, Моңғолия
• Кечкемет, Мажарстан
• Челябі, Ресей
• Самарқан, Өзбекстан
• Талас, Қырғызстан
• Ош, Қырғызстан