Заманны ёлчелеу биримлери

Заманны ёлчелеу биримлери бусагъатда Джерни кесини эм Кюн тёгерегине бурулуууну, эмда Айны Джерни тёгерегине бурулуууну тамалында къуралгъанды. Бу сайлам тарих эмда турмуш чурумла бла болгъанды: адамланы джумушлары кюн бла кечени неда джылны чакъларыны алмашыуларына байламлы болгъанды.

Сутха, сагъат, минут эм секунд

Тарихде заманны орта интервалларын ёлчерерге тамал сутка болгъанды (кёбюсюне «кюн» деб къоядыла), ол кюн джарыкъны алмашыныуу бла тергелгенди (кече бла кюн).

Сутканы гитче заман интерваллагъа бёлюнюуюню эсебинде сагъатла, минутла эмда секундла чыкъгъандыла. Бёлюнюуню бу халда къуралыууна Буруннгу Шумерде джюрюген онекилик санау система бла байламлыды деген оюм джюрюйдю. Сутканы эки тенг аралыкъгъа юлешгендиле кюн бла кечеге. Аланы хар бирин 12 сагъатха. Сагъатны андан ары бёлюу алтмышлыкъ санау система бла байламлыды. Хар сагъатны 60 минутха. Хар минутну да — 60 секундха бёлгендиле.

Алай бла сагъатда 3600 секунд; суткада — 24 сагъат, неда 1440 минут, неда 86 400 секунд болады.

Сагъатла, минутла эмда секундла кюнлюк джашауубузгъа терен киргендиле, ала онлукъ санау системада болсакъ да, бу биримле аланы бир кесеклерича кёрюнедиле. Секунд (кириллицада белгилениую: с; халкъла арасы: s) Биримлени халкъла арасы системасыны баш биримлерини бириди эмда эмда СГС системаны юч тамал биримини бириди.

«Минут» (къарачайча белгилениую: мин; халкъла арасы: min), «сагъат» (къарачайча белгилениую: сагъ.; халкъла арасы: h) эм «сутка» (къарачайча белгилениую: сут; международное: d) ЁС системагъа кирмейдиле, алай а Россия Федерацияда бютеу санагъатлада болджалсыз хайырландырыргъа болгъан система тышы биримледиле^[1]. ЁС-ни китабчыгъы эмда ГОСТ 8.417-2002 кёре заманны биримлери болгъан «минутну», «сагъатны» эм «сутканы» ЁС-ни къат эмда юлюш префикслери бла хайырландырыргъа болмайды^[2][3].

Астрономияда сагъ., м, с (неда h, m, s) белгилеулени огъары индексде хайырландырадыла: юлгюге, 13^сагъ.20^м10^с (неда 13^h20^m10^s).

Сутканы заманын белгилеуде хайырландырыу

Аллында сагъатла, минутла эмда секундла сутканы ичинде заман координатланы белгилеуде тынчлыкъ ючюн киргизилгендиле.

Заманны аксисинде (осунда) нохта, кескин алыннган орузлама сутканы чегинде сутканы башланнганындан бери сагъатны сау санын белгилеу бла кёргюзюледи; ызындан баргъан сагъатны башланнганындан сора ётген минутланы сау саны; артдан баргъан минутну башланнганындан сора ётген секундланы сау саны; заман позицияны андан да кескин кёргюзюрге керек болса баргъан онлукъ системаны хайырландырыб, баргъан секундну онлукъ сайын кёргюзедиле (асламысы бла джюзлюкге неда мингликге дери).

Джазыуда хариф «сагъ», «мин», «с» хариф белгилени хайырландырмай, санланы эки неда бир нохта бла айырыб саладыла. Минутну номери эм секундну номер  0 -  59 къошулуб аралыкъда болургъа боллукъду. Мийик кескинлик керек тюл эсе, секундланы санын кёргюзмейдиле.

Шеферд Гэйт сагъатла^[en]

Сутканы заманыны кёргюзген эки система барды. Француз системада сутканы 12 сагъатлыкъ эки интервалгъа бёлюнюую (кюн эм кече) эсге алынмайды эмда сутка 24 сагъатха бёлюннгеннге саналады. Сагъатны номери  0 -  23 къошулуб аралыкъда болургъа болады. «Ингилиз системада» уа бу бёлюнюу эсге алынады. Сагъатны баргъан сутка джарымны бышандан кёрюзделие, тархладан сора уа сутканы къайсы бёлеги болглъанын хариф индекс бла белгилейдиле. Сутканы биринчи кесегин (кече, эртден) AM бла белгилейдиле, экинчисин (кюндюз, ингир) — PM; бу белгилеуле лат. ante meridiem да post meridiem чыкъгъандыла (кюнортагъа дери / кюнортадан сора). Сагъатны номери 12 сагъатлыкъ системалада тюрлю-тюрлю адетлеге кёре, тюрлю-тюрлю джазылады:  0 -  11 арасында, неда 12, 1, 2, …, 11. Юч заман субкоординат да джюзден кёб болмагъаны себебли, аланы онлукъ системада джазар ючюн эки тарх джетеди; ол себебден сагъатланы, минутланы эмда секундланы магъаналарын эки белгили онлукъ сан бла джазадыла, керек болса санны аллына ноль къошадыла (ингилиз системада сагъатны номерин бир неда эки белгили онлукъ сан бла джазадыла).

Заманны санаб башланыуу кече ортасындан башланады. Алай бла француз системада кече ортасы — 00:00 болады, ингилиз системада уа  — 12:00 AM. Кюнорта — 12:00 (12:00 PM).

Бусагъатдагъы сагъатланы асламысыны циферблатларында (садакъчыкълары бла) ингилиз система хайырландырылады. Алай болса да француз системасы болгъан сагъатла да чыгъадыла. Быллай сагъатла кюн бла кечени айыргъан къыйын болгъан джерледе хайырландырыладыла (сёз ючюн, суу тюбю кемеледе, Полюсну тогъайыны огъары джанында).

Заман интервалны белгилеуюнде хайырландырыу

Заманны интервалларын ёлчелеуде, онлукъ система хайырландырылмагъаны себебли, сагъатла, минутла эмда секундла алай таб болмайдыла. Аны ючюн, заман интервалланы ёлчелеуде кёбюсюне секундланы хайырланадыла.

Бир-бирде сагъатланы, минутланы эмда секундланы да хайырландыргъанлары болады. Сёзге, 50 000 с былай джазылыргъа болады 13 сагъ 53 мин 20 с.

Эталонлашдырыу

Орта кюн суткаланы узунлукълары дайым уллулукъ тюлдю. Азчыкъгъа тюрленсе да (Ай бла Кюнню тартыуу ючюн болгъан тенгиз кёлтюрюуле себебли джюзджыллыкъгъа арт 2000 джылда орталама 0,0023 секундха тюрленнгенди, арт 100 джылда уа — къуру 0,0014 секундха), секундну кюн сутканы узунлугъуну 1⁄86 400 санасакъ, секундну узунлугъуну тюрлениую илму джанындан кючлю болады. Ол себебден, «сагъат — 1⁄24 сутка; минут — 1⁄60 сагъат; секунд — 1⁄60 минут» ачыкълаудан секундну, кёкдеги объектлени къымылдаулары бла байламлы болмагъаны ючюн, тамал бирим этиуге кёчюлгенди.

Бусагъатда Биримлени халкъла арасы системасында (ЁС) секунду бу ачыкълауу джюрюудю: «бир секунд — цезий-133 атомуну рахатлыкъда 0 К температурада баш квант халыны эки бек ингичге дараджасыны арасында кёчюуюне келишген таякъланыуну 9 192 631 770 кёзюуюне тек заман интервалды». Бу ачыкълау 1967 бегитилгенди (температура бла рахатлыкъ халны юсюнден къошакъ 1997 джылда берилгенди)^[3].

Секунду тамалгъа алыб ЁС минутну 60 секунд, сагъатны — 60 минут кибик ачыкълайды, орузлама (юлиан) сутка уа 86 400 с тенгдиле. Бусагъатда юлиан суткала орта кюн суткаладан 2 миллисекунда джууукъгъа аздыла; джыйылгъан башхалыкъны тюзетир ючюн артыкълы секунд киргизедиле. Юлиан джылны да бирбирде илму джыл деб белгилейдиле (кескин 365,25 юлиан сутканы, неда 31 557 600 с).

Къат эмда юлюш биримле

Секунд — ЁС-ни префикслерини юлюш эмда къат биримле къурар ючюн хайырландырылгъан джангыз заман биримди.

Джыл, ай, ыйыкъ

Узун заман интервалланы ёлчелер ючюн джыл, ай эмда ыйыкъ биримле хайырландырыладыла, ала кюн суткаланы сау санларындан къураладыла. Джыл Джерни Кюнню тёгерегине айланнган заманнга джууукъду (365,2422 сутка чакълы), ай — Айны фазаларыны толу алмашыу кёзюулерине тенгди (29,53 сутка).

Эм бек джайылгъан григориан эмда юлиан орузламаны тамалында 365 суткагъа тенг джылды. Тропик джыл кюн суткаланы сау санларына тенг болмагъаны сбебели (365,2422 суткагъа джууукъду), джылны орузлама чакълары бла астрономиялыкъ заманны синхронизация этер ючюн 366 кюн баргъан артыкълы джыл хайырландырылады. Джыл, тюрлю-тюрлю узунлугъу болгъан орузлама айгъа бёлюнеди ( 28-ден 31 кюннге дери). Кёбюсюне хар орузлама айгъа бир толгъан ай заман болады, алай а Айны фазалары джылда 12 кереден терк алмашханлары себебли, бир-бирде айны ичинде эки толу ай болады, алагъа кёксюл ай дейдиле.

Ыйыкъ, кёбюсюне 7 кюнден къуралады, эмда астрономиялыкъ болууланы бири бла да байламлы тюлдю, алай болса да заман бирим кибик кенг хайырландырылады. Ыйыкъны узунлугъу Айны тёрт фазаласыны бирини толутурулуб саналгъан кюнлерини саныды деген оюм барды.

Ёмюр, мингджыллыкъ

Заманны андан да уллу биримлери — ёмюр (100 джыл) эм мингджыллыкъды (1000 джыл). Ёмюрню бир-бирде онджыллыкълагъа (декадалагъа) юлешедиле.

Аз джюрюген эм эски болгъан биримле

Уллу Британия бла Миллетлени биригиуюню къралларында, эки ыйыкъгъа тенг фортнайт бирим хайырландырылады.

СССР-де тюрлю-тюрлю заманлалада бешкюнлюк эмда алтыкюнллюк ыйыкъла джюрюгендиле, экономиканы план бла айнытыр ючюн бешджыллыкъла болгъандыла.

Асламысы бла бухгалтерияда квартал (юч ай, джылны тёртден бири) эмда джыл джарым (эки квартал, алты ай, джылны джарымы) джюрюудю.

Окъуу сферада академиялыкъ сагъат джюрюйдю (45 минут). Орта школлада «сагъат» деб бир дерсни баргъан заманын белгилейдиле (40 минут); «четверть» (окъуу джылны ¼ чакълы бири); аннга тенгиширек «триместр» (лат. tri — юч, mensis — ай; 3 айгъа джууукъ); «семестр» (лат. sex — алты; 6 айгъа джууукъ). Триместр акушерлик бла гинекологияда да адамны бууазлыгъын ёлчелеуде хайырландырылады, мында ол кескин юч айгъа тенгди.

Бир-бирде 1⁄60 секундха тенг болгъан терция хайырландырылады.

Декада бирим контекстге кёре 10 кюннге неда (азыракъ) 10 джылгъа байламлыды.

Индикт (индиктион), Рим империяда (Диоклетианны заманларындан бери), кечирек Византияда, буруннгу Болгарияда эмда Киев Русда 15 джылгъа тенг болгъанды.

Олимпиада антик заманлада заманны ёлчелеу бирими болгъанды эмда 4 джылгъа тенг болгъанды.

Сарос — кюн тутулууланы къайтарылыуларыны кёзюую 18 джылы бла 11+1⁄3 кюннге тенг болгъанды эмда буруннгу вавилончулагъа белгили болгъанды. Сарос деб дагъыда 3600 джылгъа тенг орузлама кёзюуге да айтхандыла; андан гитчерек кёзюулеге нерос (600 джыл) эм соссос (60 джыл) дегендиле.

Планкчы биримлени системасы тамаллы дайымлада тамалын алады, анда заманны ёлчелеу бирими (планкчы заман) гравитациялыкъ дайымны G, Планкны дайымы ℏ эмда джарыкъны терклиги c юсю бла кёргюзюледи:

${\displaystyle t_{\mathrm {P} }={\sqrt {\frac {\hbar G}{c^{5}}}}=5{,}391\,21(13)\cdot 10^{-44}}$ секунд^[4].

Галактикалыкъ джыл — 216 млн джылгъа джууукъ.

Астрономиялыкъ юлиан джыл аралыкъланы джарыкълыкъ джыллада ёлчелер ючюн тыйыншлыды

Бюгюнлюкде эксперимент халда тинтилген эм гитче заман аралыкъны узунлугъу аттосекунд чакълы бирди (10⁻¹⁸ с), ол 10²⁶ планкчы заманнга тенгди. Планкчы узунлукъ кибик, планкчы замандан гитче заман интервалны ёлчелерча тюлдю.

Индуизмде «Брахманы кюню» — кальпа деб барды ол 4,32 млрд джылгъа тенгди. Бу бирим Гиннесни рекордла китабына эм уллу заман ёлчелеу бирим болуб киргенди.

Дагъыда къара

• Орузлама
• Онлукъ заман
• Геологиялыкъ эра
• Эон (геология)