Совет Социалист Республикаланы Бирлешиу

Совет Социалист Республикаланы Бирлешиу, неда Совет Бирлешиу, ССРБ^[1] (орус. Сою́з Сове́тских Социалисти́ческих Респу́блик, Советский Союз, СССР) — 1922−1991 джыллада Европа бла Азияны территориясында орналгъан кърал болгъанды. СССР, Джер джюзюню адам джашагъан джерини 1/6 алгъанды^[2] эмда дунияны джери бла эм уллу къралы болгъанды. 1917 джылгъа дери Россей империя орналгъан джерде къуралгъанды.

Совет Социалист Республикаланы Бирлешиу Совет Бирлешиу, ССБР Бирлик кърал
←   ←   ←   ← 30-чу декабрь 1922 — 26-чы декбарь 1991 →   →   →   →   →   →   →   →   →
ССРБ-ни байрагъы ССРБ-ни герби
Девизи Бютеу къралланы пролетарлары бирлешигиз
Гимни Интернационал (1922—1944) СССР-ни кърал гимни (1944—1991)
СССР-ни 1945 джылдан башлаб картасы
Ара шахары	Москва
Уллу шахарлары	Москва, Ленинград, Киев, Ташкент, Баку, Харьков, Минск, Горький, Новосибирск, Свердловск[1]
Тил(лер)и	Орус тил (де-факто)[2]
Дини	Атеизм [3]
Валютасы	СССР-ни сому
Сагъат бёлгеле	+2…+12
Джер ёлчеми	22 402 200 км²[4]
Халкъы	293 047 571 адам [5]
Кърал оноууну формасы	бир партиялы Совет республика (1922—1936), бир партиялы (1989 джылгъа дери) парламент республика (1936—1991)
- 1922—1924	Владимир Ильич Ленин
- 1924—1953	Иосиф Виссарионович Сталин
- 1953	Георгий Максимилианович Маленков
- 1953—1964	Никита Сергеевич Хрущёв
- 1964—1982	Леонид Ильич Брежнев
- 1982—1984	Юрий Владимирович Андропов
- 1984-1985	Константин Устинович Черненко
- 1985-1991	Михаил Сергеевич Горбачёв
Советский Союз Де-юре СССР-де 1990 джылгъа дери официал тил болмагъанды. Орус тил ауурлукъ этсе да, эмда официал халда хайырландырылса да, конституция бла бютеу тилле тенг болгъандыла. 1990 джылны 24-чю апрелинде алыннган «СССР-ни тиллерини юсюнден» законнга кёре орус тил СССР-ни официал тили болуб баямланнганды. Конституция бла дин тутаргъа хар ким эркин болса да, къралда бийлик этген идеология атеизм болгъанды 1991 джыл чачылыр заманына СССР-ни халкъыны ахыр тергеуюне кёре (1989)

1977 джылны конституциясына кёре, СССР бирикген бирлик кёбмиллетли^[3] эм социалист кърал болуб баямланнганды^[4].

Экинчи дуния къазауатдан сора СССР-ни Афганистан, Маджар, Иран, Къытай, КХДР (1948 джылдан башлаб), Монголия, Норвегия, Польша, Румыния, Тюрк, Финляндия, Чехословакия бла джер юсю чеклери, АБШ, Швеция эмда Япония бла тенгиз чеклери болгъанды.

ССРБ, 1922 джылны 30-чу декабрында РСФСР, Украин ССР, Белорус ССР эм ЗСФСР бирлешиб къуралгъанды.

Союзлу республикаладан къуралгъанды (тюрлю тюрлю джыллада аланы саны тёртден оналтыгъа дери болгъанды), ала барысы да Конституциягъа кёре суверен къралла болгъандыла^[5]; хар союзлу республиканы Союздан тыйгъычсыз чыгъыргъы эркинлиги сакъланнганды^[6]. Союзлу республика тыш кърал бла илишкилеге кирирге, ала бла кесаматла этерге, дипломат эмда консуллукъ келечиликле бла алмашыргъа, халкъла арасы къуралышланы ишлерине къошулургъа хакъы болгаънды^[7]. БМО-ну тамалын салгъан 50 къралны ичинде СССР бла бирге аны эки союзлу республикасы: Белорус ССР бла Украин ССР да болгъанды.

Бир къауум республикаланы къурамына автоном совет социалист республикала (АССР), крайла, областла, автоном областла (АО) эмда автоном (1977 джылгъа дери — миллет) округла да кирирге болгъадыла.

Экинчи дуния къазауатдан сора, ССРБ, АБШ бла бирге деу къралгъа саналгъанды^[8]. Совет Союз социализмни дуния системасында алчылыкъ этгенди, БМО-ну Къоркъуусузлукъ Кенгешини члени болгъанды.

ССРБ-ни чачылыуу ара союзлу власть бла республикаладагъы властланы арасында тикликле бла белгилерге боллукъду. 1989—1990 джылада бютеу республикан Баш Советле кърал суверинетни декларацияларын баямлагъандыла, бир къаууму уа — толу бойсунмауну декларациясын. 1991 джылны 17-чи мартында 15 ресубликадан 9 -да СССР-ни сакълауну юсюнден референдум бардырылгъанды, анда чёб атханланы юч этиб экиси джангыртылгъан союзну къалырын излгендиле. Алай а ара властла болумну тюзетелмегендиле. Августдагъы ГКЧП-ны онгайсыз путчундан сора балтика республикаланы бойсунмамауларын официал таныйдыла. Бойсунмазлыкъны юсюнден бютеу Украина референдумда, Украинада джашагъанланы асламысы бойсунмазлыкъны сайлагъанлары, СССР-ни энчи къраллыкъ джюрютюуюн болмазлыкъ этеди, аны юсюнден, Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини къуралыууну юсюнден баямлауда белгиленнгенди, ол келишиуге юч союз республиканы башчысы — Ельцин РСФСР-ден (Россия Федерациядан), Кравчук УССР-ден (Украинадан) эмда Шушкевич БССР-ден (Беларусдан) — 1991 джылны 8-чи декабрында къол саладыла^[9]. Официал халда СССР, 1991 джылны 26-чы декабрында къурутулгъанды. 1991 джылны ахырында Россей Федерация, СССР-ни халкъла арасы ишледе континуитет-къралы баямланады.