Самоа

Самоа (самоа. Sāmoa, ингил. Samoa [səˈmoʊə]), официал аты — Бойсунмагъан кърал Самоа (самоа. Malo Sa’oloto Tuto’atasi o Samoa, ингил. Independent State of Samoa) - Шош океанны къыбыла кесегинде турган айрымкан кърал. Ара шахары — Апиа. 1976-чи джылны 15-чи декабрында, Самоа Бирлешген Миллетлени Организациясына киргенди.^[1] 1970 джылда Миллетлени биригиуюне кошулду.

Самоа

самоа. Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa
ингил. Independent State of Samoa

Самоаны байрагы

Самоаны гербы

Самоаны картасы

Девиз	Fa'avae i le Atua Samoa
Гимн	O Le Fu'a o Le Sa'olotoga o Samoa («Азатлыкны байрагъы»)

Административ билги

Оноу формасы	Сайларгъан парламент монархия
О ле Ао о ле Мало	Туималеали'ифано Ваалето'а Суалауви II
Биринчи-министр	Фиаме Наоми Матаафа
Тил(лер)и	самоа тил, ингилиз тил
Ара шахары	Апиа 13°50′00″ к.ш. 171°45′44″ к.д.

География билги

Уллу шахар(лар)ы	Апия
Бютеу территориясы	2832 км2 (дунияда 166)
Сууну юсю	0,3 %
Сагъат бёлгеси	+13

Тарих билги

Эркинлиги	Джангы Зеландиядан
	1 январда 1962 джылда

Демография билги

Бютеу халкъы (2023 джилда)	225 681 адам
Къалынлыгъы	70 адам/км2

Экономика билги

БИП (номинал) (2019)	$ 934 млн доллар (180)
БИП (ном.) адам башына (2023)	$ 4478 (122)
ААИ (2023)	0,707 (мийик) (116-й)
Валютасы	Самоаны тала (WST)

Башха билги

ISO 3166-1 коду	WS
Домен(лер)и	.ws
Телефон коду	+685
Халкъла арасы организациялары	БМО, МБ, ДСАО

тюрлендириу

Самоаны кърал тили - самоа тилди (самоа. Gagana Sāmoa).

Географиясы

Самоа кърал Самоа архипелагны кюнбатыш джанында турады. Самоаны кърал территориясы эки уллу айрымканладан — Савайи (1708 км²) бла Уполу (1118,7 км²) дагъыда аланы къатындагъы 8 (5,71 км²) гитче айрымканладан къуралады. Бютеулей джер территориясы — 2832 км², суулары — 130 000 км².

Рельеф

Самоа къралгъа кирген айрымканлада кёбюсю тау рельефдиы. Эм уллу таулары — Силисили (Савайиде) (1857 м) бла Фито (1115 м) (Уполуда).

Климаты

Самоада мылы тропик климатды, джылны орта температурасы — 26,5 °C, аны да джылда амплитудасы 2 °C кёб болмайды.^[2] Джангур сезон ноябрдан апрелге дери барады. Тенгиз сууну температурасы +24 °C тюбюне тюшмейди. Майдан октябргъа пассат джел къыбыла-кюнчыгъыштан урады, ноябрдан апрелге уа шимал-кюнбатышха бурулады. Джылгъа джауум шимал-кюнбатышда - 2500 мм, айрымканланы орта таулу районаларында - 5000 мм.^[3]

Флора бла Фауна

Самоа айрымканлада 775 тукъумларындан ёсюмлюк ёседи, аладан 30% эндемикге саналады.

Самоаны фаунасы башха Полинезианы айрымканладача джарлыды.

Самоаны океан джуугъан суулада чабакъ кёбдю. Суу джагъадан узакъ кетсенг акуланы, тунецни, макрелни эмда къама-чабакъны табаргъа болукъду.

Тарихи

Самоа айрымканлага адамла биринчи V ёмюрде келгендиле, ала Кюнбатыш Меланезияда орналгъан Бисмарк айрымканладан болгъандыла. Самоа айрымканланы бири полинезияны маданияты къуралган джерледен болганды.

Европадан Самоагъа биринчи тюшген, 1722 джылда нидерланд джолоучу Якоб Роггевен болгъанды.

Политика структурасы

1960 джыл конституция бла Самоада самоа адетле да кошулуб парламент демократияды.

Къралны башчысы аты - О ле Ао о ле Мало. Бусагъатта Самоаны башчысы 2022-чи джылны 23-чю августундана бери - Туималеали'ифано Ваалето'а Суалауви II. Биринчи конституциа бла Самоада эки кърал башчысыны болгъанды, алада тёрт эм сыйлы титуланны тутхан самоада матаи деген бийледен эдиле (tama a ʻāiga): Тупуа Тамасесе, Малиетоа, Матаафа бла Туималеалифано.

Самоаны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентде 53 депутат барды, аланы хар 5 джыл сайлагъан этедиле. Правительствогъа башчылыкъ биринчи министр этеди. 2021-чи джылны 24-чю майындан Самоаны биринчи министри - Фиаме Наоми Матаафа.

Сюд системалары инглиз хакъны эмда самоа адетлени бирлешдиргенди.

Къралда 41 сайлау округ барды, самоа тилде фаипуле атны джюрютеди. Самоада гражданла 21 джылларында сайулау хакъгъа ие боладыла.

Бурун, 1991 джылгъа дери къуру самоачы бийлени (матаи) сайларгъа эркинлик бар эди. Бусагъатта да къуру аланы сайларгъа болады параламентге. Самоада 25 000 ден кёбюрек матаи барды, аладан 5% тиширыуладыла.

Эллени да округланы да башчылары матаиледиле. Самоаны элде бираз джамагъат (аинга) джашайды, аладан эм сыйлы джамагъатны тамадасы элни матаиси болады. Ол да башха матаи бла эллени советинде (фоно) олтурады. 10-12 эл бирге округну (итумало) къуралады. Округда эм кючлю элни къонакъ юйде округну совети джыйылады.

Самода эртеден онбир округ барды. Хар округну матаи башчысыны да кесини титулы барды. Сёз ючюн:

Самоаны биринчи-министыры - Фиаме Наоми Матаафа

• Аига-и-ле-Таи округу — леиатауа;
• Аана округу — туи Аана;
• Атуа округу — туи Атуа;
• Ваа-о-Фоноти округу— таламаивао;
• Палаули округу — лиломаиава;
• Сатупаитеа округу — тонумаитеа;
• Туамасага округу — малиетоа.

Биринчи Самоада эки баш партия болгъанды: Самоаны демакрат бирлешген партиясы (СДБП, SNDP), Адамны хакъларыны сакълау партия (АПСП, HRPP). 1988 джылдан сора, 2021 джылгъа дери АПСП бютеу сайларгъанлада хорлагъанды. 2021 джылда ахыргъы сайлаулада АПСП-ны джангы Самоа динде бирлешген (СДБ, FAST) партия хорлаганды.

Халкы

Самоада суу секиртме

Адам саны

Самоада 2023 джылда 225 681 адам джашагъанды, аладан тёрт этиб ючю, Уполу айрымканда.^[4]

Тиллери

Самоа (Gagana Fa'asāmoa) эмда ингилиз тилле Самоада кърал тилледиле.

Дин

Баш дин Самоада христианлыкъды — 98% адам санындан. Самоада 2020 джылда 73 муслиман джашагъанды.

Шахарла

Самоада джангыз бир шахар барды олда къралны ара шахары, Упоу айрымканы шимал джагасында орналгъан - Апиа. Апианы адам саны - 33 минг адам.

Экономикасы

100 самоаны тала банкнотасы.

Самоаны экономикасы эл мюлкню экспорту бла тыш къралладан келген болушлукъгъа бойсунубду. Джюз минг тыш къралда уруннган самоачы 2023-чю джылда юйлерине млн. доллар джибергендиле.^[5] Олда Самоаны 34% бютеулюк ич продукту болгъанды. Самоаны номинал бютеулюк ич продукту (БИП) 2023 джылда 0.93 миллиард долларгъа джетгенди. Адам башына БИП 2023 джылда 4,48 минг доллар болганды.^[6]

Самоаны Ара банкы тала деген кърал ачханы чыгъарады. Бир тала 100 сенеден къуралады.

Маданияты

Эртдеден келген самоа джашау халы (фаа Самоа) бусагъатдагъы джамагъат бла политика джашауларында орун алады.

Спорту

Самоада эм белгили спорт - регби бла самоан крикетди. Самоаны эллеринде волейбол да белгилиди.

Самоаны спортсменлери американ реслингде, боксда, кикбоксингде эмда сумода иги джетишимле кёргюзедиле. Самоа кърал 1984 джылдан бер хар Джай Олимпиада оюнлагъа къошулады, алай а Олимпиада алыкъын саугъа алалмагъанды.