Канзас

Канзас^[1] (ингил. Kansas, американ айтыу: [ˈkænzəs]) — АБШ-ны орта кесегинде, Орта Кюнбатыш районда орналгъан штат. Адам саны 2020 джылда — 2 940 865 адам. Канзасха "Американы мюрзеуге бай джери" дейдиле, АБШ-ны штатларыны ичинде будай ёсдюрюу бла алда барады. Штатны чам атлары - «Чёблеулю штат», «Будайны штаты».

АБШ-ны штаты
Канзас ингил. State of Kansas Канзас Штат
Канзасны байрагъы Канзасны мухуру
Канзас штат АБШ-ны картасында
Штатны девизи	Ad astra per aspera
Штатны джыры: «Юй сыртны башинда»
Штатны чам аты	«Чёблеулю штат», «Будайны штаты»
Демография билги
Ара шахар	Топика
Эм уллу шахар	Уичита
Уллу шахарла	Уичита, Оверленд-Парк, Канзас-Сити, Олейте
Халкъы	2 940 865 (2020 джыл) АБШ-да 36 орун
басыннганы	13,80 адам/км² АБШ-да 40 орун
География билги
Майдан	15 орун
• бютеулей	213 096 км²
• суу юсю	1 346 км²(0,56 %)
кенглик	37°0' ш. к. 40°0' кёре ш.к., 640 км
узунлукъ	37°0' кб. к. 40°0' кёре кб.к., 340 км
Тенгиз дараджагъа кёре мийиклик
• эм уллу	1232 м
• орта	610 м
• эм гитче	207 м
Тарих билги
Штат статусну алыуу	1861 джылны 29 январь 34 штат
бусагъатдагъы статусуна дери	Канзас Территория
Политика билги
Губернатор	Лора Келли
Вице-губернатор	Дэвид Толанд
Закончыгъарыучу орган	Канзасны Легислатурасы
• огъары палата	Канзасны Сенаты
• тёбен палата	Канзасны Келечилени Палатасы
Сенаторла	Роджер Маршалл (Р), Джерри Моран (Р)
Келечилени Палатасы	Трейси Манн, Дерек Шмидт, Шарис Дэвидс, Рон Эстес
Башха билги
Сагъат бёлге	Орта заман: UTC−6/−5; Таулу заман: UTC−7/−6
Къысхартыу	KS
Официал сайт	www.kansas.gov
Викигёзенде Медиафайлла

Ара шахары — Топика. Эм уллу шахары — Уичита.

Географиясы

Канзас бла шималда Небраска, кюнчыгъышда Миссури, къыбылада Оклахома, кюнбатышда Колорадо чеклешедиле.

Бютеулей Канзаснны территориясы — 213 096 км². Штатны география арасы джери Бартон округда орналады.

Канзасны кюнбатыш кесеги Уллу орта тюз джерледе орналады, аны бла кёбюсю тюз джерледен къуралады, штатны кюнчыгъыш кесеги дуппурла эмда чегетледен къуралады. Кючыгъышдан кюнбатышха Канзасны джери акърытын мийикликге ёседи. Мийиклиги 208 метрден Вердигрис сууда (Монтгомери округда), 1231 метрге Санфлауэр тауну^[2] башында (Колорадо штат бла чекни къатында Уоллес округда) тюрленеди.

Климаты

Канзасда Кёппенни классификациясы бла юч климат барды: мылы континент климат, джарымкъургъакъ тюз джерли эмда мылы субтропик климат. Штатны кюнчыгъыш ючден эки болгъан кесегинде,суукъ къыш бла эмда исси, мылы джайы бла мылд континент климаты барды.

Канзас, Орта Кюнбатышда орналыб, тюз джерли болгъаны себебли, Канададан келген суукъ хауа эмда къыбыладан, Мексикан богъаздан келген мылы джылы хауадан джакъланалмайды. Канзасда шималдан келген хауа къыбыладан келген бла бир бирин урсала торнадо къуралыргъа ёч болады.

Джылны орта температурасы +13 °C. Джылгъа джаум тюрлениую штатны къыбыла-кюнчыгышында 1000 мм бла кюнбатышында 400 мм арасындады (Уичито шахарда - 772 мм).

Суулары

Штатны шимал-кюнчыгыш чеклери Миссури суу бла белгиленеди. Канзас суу Смоки-Хилл суу бла Репабликан суу бир бирине къошулгъан джерде къуралады, Канзас-Ситиде уа 270 км барыб Миссури суугъа къошулады. Колорадо штатдан келген Арканзас суу Канзасны кюнбатыш эмда къыбыла кесеги бла 800 км барады.

Тарихи

Европачыла колонизация этгени ючюн Канзасда тамырлы американлыладан Уичита эмда Кау халкъла джашагъандылла.

Канзасны территориясына 1541 джылда биринчи европачы тюшген испан конкистадор Франсиско Васкес де Коронадо болгъанды.

1763 джылда Джетиджыллыкъ къазауат бошалгъандан сора Канзасны территориясы Франциядан Испаниягъа кёчюб, испан Луизианагъа кошулгъанды. 1800 джылда биягъы Францияны къолуна тюшеди. 1803 джылда Наполеон Луизиянаны АБШ-ге сатыб береди, аны ичинде Канзасны территориясы да болады.

1812 джылдан 1821 джылгъа дери Канзас Миссури Территорияны кесеги болгъанды.

1827 джылда къуралгъан Форт Ливенворт Канзасда акъ американлыланы биринчи деменгили джерлешими болгъанды^[3].

1854 джылны 30 майында Канзас-Небраска джорукъ кюч алгъандан сора, Небраска Территория эмда Канзас Территория къуралгъандыла, эмда бу районну акъ адамлагъа джерлешдириуге ачылгъанды.

1861 джылны 29 январында Канзас АБШ-гъа къошулгъан 34-чю штат болады. Американ граждан къазауатда 1863 джылны 21 августунда, Лоуренс шахарга конфедератланы партизаны Уильям Куантрилл шахарны кёбюсюн да чачыб, 200 адамныда ёлтюрюб бир-эки джюз кесини адамланы чабыуулгъа элтгенди.

Граждан къазауатдан сора темир джолланы ишлегени ючюн Абилин эмда Додж-Сити шахарла Техасдан сюрюлген малланы миндирген баш станцияла боладыла.

Методистлени эмда башха инджилчи протестантланы даулагъанлары ючюн 1881 джылда Канзас конституциясына алкоголь ичкилени тыйгъан къошакъ эсгертиуню къабыл этген АБШ-де бириничи штат болгъанды. Бу къошакъ эсгертиуню 1948 джылда къурутханла.

1915 джылда ачылгъан Эльдорадо атылгъан нефтни чыкъгъан джери 1918 джылгъа , къралны 12,8% эмда 9% дунияны чыгъарыуну баджарыб, АБШ-да эм уллу болгъанды .

1925 джылда Канзасны байрагъын тинтиб этгендиле. 1927 джылда уа штатны Закончыгъарыучу органы байракъны къабыл этеди^[4].

Экинчи дуния къазауатны заманда Уичито шахар авиация промышленностну ишлеб чыгъарыучу уллу аралыгъы болду.

1966 джылны 8 июнунда Канзас штатны кюнчыгъыш кесегинде орналгъан Топика шахаргъа F5 (Фудзитаны шкаласы бла) категория болгъан торнадо тюшгенди. Бютеулеу торнадону зараны 100 млн доллардан артыкъ багъагъа болгъанды (1966 джылда долларны багъасы бла).

2020 джылда болгъан АБШ-ны президент сайлаулада Канзасда Дональд Трамп 56.14% чёблени алыб Джо Байденны (41.51%) озады, 2024 джылда уа президент сайлаулада Канзасда Дональд Трамп 758 802 чеб алыб Камала Харрисни (544 853) аллында болгъанды.

Халкъы

АБШ-де 2020 джылда болгъан санаугъа кёре Канзасда 2 937 880 адам джашагъанды, аладан 49.8% тиширыула эмда 50.2% эркишиле. Адам саны бла Канзас АБШ-ны штатланы ичинде 36-чи орундады. Штатны адам джашагъан арасы Чейз округда тургъан Толедо шахарда орналады. 2020 джылда штатны халкъны басыннганы 14 адам/км² (АБШ-ны штатланы ичинде 40-чы).

Канзасны халкъыны 74,2% шахарлада джашайди, элде уа – 25,8%.

2020 джылда болгъан санаугъа кёре Канзасда халкъы къуралгъаны:

Раса эмда Халкъы[5]	Бютеулей
Акъла	75,6%
Къарала	5,7%
Испанлыла неда Латинле	3.3%
Американ Азиячыла	2,9%
Тамырлы американлыла	1,1%
Шош океанчыла	0,1%
Башхала	4,9%
Эки эмда андан артыкъ раса болгъанла	9,5%

Тамырлы американлыладан штатда кёбюсю чероки (20,0%), потаватоми (8,9%), чокто (4,1%), сиу (3,2%) эмда кикапу (2,9%) халкъладан джашайдыла^[6].

Ингилиз тил Канзасда эм джайылгъан тилди - 87,9% адам санындан къуру аны бла юйде сёлешеди. 7,61% испан тилде, 0,48% вьетнам тилде, 0,41% къытай тилде сёлешедиле^[7].

Дин

Канзасны халкъыны дин къурамы ^[8]:

• Христианлыкъ — 70%
  • Протестантла — 48%
  • Католикле — 19%
  • Мормонла — 2%
  • Ортодоксла — 1%
• Муслиманла — 0,1%
• Башха динле — 1,9%
• Динсизле — 28%
  • Агностикле — 4%
  • Атеистле — 3%

Экономикасы

2023 джылда Канзасны БИП-и 226 млрд долларгъа джетгенди, адам башына уа 76 860 доллар болгъанды (23-чю орнунда АБШ-ны штатланы ичинде). Канзасны БИП-и кёбюсю финанс эмда страхованиядан (17,8%), сатуу эмда улоудан (16,5%), ишлеб чыгъарыучу промышленностдан (14,5%), усталыкъ эмда ишге керекли къуллукъладан (12,1%) къуралады^[9].

2023 джылда Канзасны юйдегилени орта хайыры 68 925 долларгъа эмда медиан иш хакъы уа 45 250 долларгъа джетгенди.

2024 джылны мартында Канзасда 98 434 иш бериучю предприятие болгъанды. Аладан эм уллу: Walmart (22 000 артыкъ), Spirit Areosystem (12 000 артыкъ), Канзасны Университети (University of Kansas) (10 000 артыкъ)^[10].

Канзас штатны джерлеринден 90% эл мюлкге берилгенди. Штатны эл мюлкюню чыгъаргъан баш продукциясы: тууар мал, къойла, будай, сорго, соя, зынтхы, мамукъ, тонгузла, нартюх эмда туз. Канзасны эл мюлкюню чыгъаргъан эм башлы продукциясы будайды. АБШ-ны кюзлюк будайны бютеулей джыйгъанындан 40% Канзас береди^[11].

Самолёт ишлеу, улоу оборудованиеси машинала ишлеу, нефть эмда газ чыгъарыучу, нефтден этиу, тау къазгъан, азыкъ, басма иш, химия, къумач сокъгъан Канзасны промышленостуну тамалын саладыла.

Канзасда Берлингтон шахарда («Вулф-Крик») бир атом электростанция ишлейди.

Политикасы

Канзасны закончыгъарыучу джыйылыуу — эки палаталадан къуралгъан Канзасны Легислатурасыды (ингил. Kansas Legislature). Огъары палатасы - 40 членден къуралгъан Сенатды, тёбен палатасы - 125 членден къуралгъан Келечилени палатасыды. Сенатха тёрт джылгъа эмда Келечелени палатасына эки джылгъа сайланадыла.

Канзасда толтуруучу властха башчылыкъ юч джылгъа сайланнган губеранатор этеди. 2019 джылдан сора Канзасны 48-чи губерантору - Лора Келли (Демократ партия). Вице-губернатор губернатор бла бирге бир тизмеде болуб сайланады. Баш прокурор, кърал секретари, штатны хазначи эмда и штатны страхованиядан комиссары энчи сайланадыла.

Сюдлюк система

Канзасны сюд властха джети сюдю бла къуралгъан Канзасны Баш сюдю (ингил. Kansas Supreme Court) башчылыкъ этеди. Баш сюдню хар сюдюлени тогъуз адамдан къуралгъан Канзасны Баш сюдге кандидатураны айыргъан комиссия юч адамны айырыгъандан губернатор бир адамны сайланады.

Административ бёлюннгени

Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Канзасны округларыны тизмеси.

Канзас штат 105 округга бёлюнеди. Штатны кюнчыгъыш кесегинде орналгъан округланы атлары кёбюсю XVIII - XIX ёмюрледе джашгъан айтылгъан американлыланы атлары бла айтылгъандыла, штатны ара эмда кюнбатыш кесегинде уа орналгъан округланы атлары АБШ-ни граждан къазауатда айтылгъан адамланы аты бла айтылгъандыла. Адам саны бла эм гитче Грили округту (1 152 адам), эм уллу Джонсон округду (632 276 адам)^[12].

Маданияты

Канзас штат сагъынылгъан эм айтылгъан китаб - «Оз къралдан тамаша кёзбаучу» (1900). Анда Канзас баш джигити Дороти Гейлны ата джурту болуб айтылады.

Аны тышында Канзасны юсюнден айтылгъан китабла: Лора Инглз Уайлдер джаузыучуну китабы «Прериялада тургъан гитче юйчюк» (1935) эмда Трумен Капотени «Сабырлы мурдарлыкъ» (1965).

Канзасда сюжети баргъан эки вестерн "Оскарны" эм иги фильм номинациясын алгъанды: Кевин Костнер къуралгъан «Бёрюле бла тепсеген» (ингил. Dances with Wolves)^[13] эмда Клинд Иствуд къуралгъан «Кечмекликсизли» (ингил. Unforgiven)^[14].

Спорту

Канзас-Ситиде юч айтылгъан усталыкъ спорт командала эмда NASCAR трасса орналадыла. 2,5 км узунлугъу бла юч зугул NASCAR Kansas Speedway эришиб сюрюрге этилген трассада хар джыл сайын талай бир сыйлы эришиу серианы бардырадыла: NASCAR Cup, Xfinity эмда Camping World Truck Series^[15].

Канзасда орналгъан усталыкъ спорт командала.

Клуб	Спорт	Лига	Шахар
Спортинг Канзас-Сити	Футбол	Футболну Баш лигасы	Канзас-Сити
II Спортинг Канзас-Сити	Футбол	MLS Next Pro	Канзас-Сити
Канзас-Сити Монархс	Бейсбол	Американ биригиу	Канзас-Сити
Гарден Сити Винд	Бейсбол	Pecos League	Гарден-Сити
Кау Уаллей FC	Футбол	USL League Two	Лоуренс, эмда Топика
Салина Либерти	Американ Мекям футбол	Мекям футболну чемпионаты	Сейлайна
Соувест Канзас Сторм	Американ Мекям футбол	Мекям футболну чемпионаты	Додж-Сити
Уичито Тандер	Хоккей	ECHL	Уичита
Уичита Винд Сёрдж	Бейсбол	Texas League	Уичита
Уичита Вингз	Мекям футбол	MASL 2	Уичита

Сурат галерея

• 
  Канзасны Капитолийи
• 
  Тюз джерлени сакълаучу.
• 
  Тарихли Сили энчи юй музей.
• 
  Табигъат миллет эсгертме «Рокс Монумент».
• 
  Амелия Эрхартны юйю, Атчисон шахар.
• 
  Толлграсс-Прерияла.
• 
  Миллет тарихли эсгертме Форт-Ларнед.
• 
  Уичита шахар къыш заманда
• 
  Бут Хилл музейны къабакъ эшиги. Додж-Сити шахар.

Джибериуле

• https://portal.kansas.gov/ - Канзасны официал сайты.
• https://www.travelks.com/ - Канзасда туристликни юсюнден сайты.
• https://www.kansashistory.gov/ - Канзасны тарих джамагъаты.