Апартеид
From Wikipedia, the free encyclopedia
Апа́ртхейд, апартеи́д[1] (африк. apartheid — «айрылыкъ», айры джашау/ишлеу магъананы тутады) — КъАБ—КъАР-де 1948-1994 джыллада Миллет партия бардыргъан раса сегрегацияны официал политикасыды.
КъАР-де апартеид бантулуланы энчи резервациялада (бантустанлада) джашаргъа зорлагъанды (бантустанланы джерлери бютеу КъАР-ни территориясыны 12% алгъанды). Резервацияны тышына чыгъыу эмда уллу шахарлада болуу энчи эркинлик бла болгъанды. Ол эркинликни алыр ючюн, джерли халкъланы келечисини барлыкъ джерде иши болургъа керек болгъанды (джерли адамла эм сыйсыз, эм къара ишледе ишлегендиле, кёбюсюне акъланы джумушун этиуде). Апартеинди джашаугъа киргизиу бла къараланы граждан хакълары сыйырылгъанды. Апартеид джанлыла айтханнга кёре, бютеу къуллукъла, сёз ючюн, окъуу, саулукъ сакълау «айры, алай а тенг» болгъанды, амма акъла бла башхалагъа берилген къуллукъланы, джумушуланы дараджасы, агъачы бирча болмагъанды.
Акъ болмагъан адамланы политикалыкъ хакъларындан къуру къоюу, Европаны колонияларында болгъанды, алай а Африканы деколонизациясындан сора, апартеидни бир бёлюмю кибик къаралгъанды.
Апартеид бла кюреш БМО-ну 1970-1980 джыллада эм баш ишлерини бири болгъанды. Бу кюрешге башха хакъ джакълагъан организацияла да къошулгъандыла. КъАР-ни кесинде да актив диссидент къымылдау болгъанды. Апартеидни курууу Нельсон Мандела бла аны Африкан миллет конгрессден (АМК) джандашларыны кюрешлери бла байламлыды. Кечирек, кесини кюреши ючюн Нельсон Мандела Мамырлыкъны Нобель премиясын алгъанды. АМК-дан сорада, апартеидни тюшюуюню баш чуруму, акъ адамланы саны азайгъан болгъанды (1940 джыл — 21%, 1990 джыл — 11%), аны тышында Фредерик де Клеркни кърал башчы болгъан заманында апартеидни демонтажы башланнганды.
Апартеидни символуна «Роббен-айленд» тюрме саналады, анда апартеидни заманында мингле бла политика тутмакъла тутулгъандыла. Бусагъатда тюрме Къыбыла Африканы туристле кёб келиучю джерлеринден бириди.