Каракалпакстан Республикасы

Каракалпакстан Республикасы (Каракалпа́кия, каракалп. Qaraqalpaqstan Respublikası, Қарақалпақстан Республикасы, өзб. Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Қорақалпоғистон Республикаси) ^[1]. Борбору — Нукус. Өзбекстандагы өзэрк (автономдук) республика Өзбекстандын батыш тарабында орун алган. Борбор калаасы - Нукус (Каракалпакча: Нөкис). Каракалпакия тарихий Харезм жерин камтыйт, аянты - 165 миң чакырым2. Калкы - 400 миң каракалпак, 400 миң өзбек жана 300 миң казак.Каракалпакстан Республикасы өзбекстандын түндүк-батышында жайлашкан. Өлкөнүн өнүккөн чөлкөмдөрүнөн кыйла алыста болгон экономикалык географиялык бул райондун аймагынан темир жол өткөндөн кийин, анын экономикалык географиялык орду кыйла жакшырды.

Каракалпакстан Республикасы

Өлкө	Өзбекстан
Административдик борбор	Нукус
Б.ири шаары	Коңурат, Хожейли, Беруни, Төрт-Көл, Чимбай
Облус акими	Исмоилов, Сайфиддин Умарович
Расмий тили	каракалпак тили • өзбек тили
Калкы	1 711 800
Жыштыгы	10,15 адам/км²
Аянты	166 600 км² (1- орунда)
Убакыт аралыгы	UTC+5
Аббревиатурасы	QR
Коду ISO 3166-2	QR
Автоунаа номурунун коду	23 (эски үлгүсү 1998—2008), 95 — 99 (жаңы үлгүсү 2008)
Расмий сайты

Тарых

Каракалпактар казактардын бир түрү катары кабыл алына алат.

Каракалпакстан, 1925-жылдын Чын куран айында, Казак Өзэрк (Автономдук) Кеңештик (Советтик) Социалисттик Республикасынын өзэрк бир бөлгүсү болчу. Бирок ошол эле өзэрк бөлгүсү 1930-жылдын Кулжа айынын 20 КСРБ (СССР) жоюлган. Эки жыл кийин (Жалган куранын 20, 1932) Өзэрк Кеңештик Социалистик Республикасы наамга ээ болгон. 1936-жылдын Бештин айында Өзбекстан КСРдин курамына киргизилген.

Каракалпак тили

Каракалпакча, Кыпчак тилдердин тобундагы Казак жана Ногой топторуна жакын. Алар да биринчи арап жазуу системасында, 1928-1940-жылдар арасында латын жана кийинирек кирил тамга системасында колдолунулган.

Географиясы

Каракалпакстан Респубоикасы 16 ооданга (район) жана Нукус Республикалык башкаруусундагы шаарга бөлүнөт. Каракалпакстанда 12 шаар, 25 шаарча. Ар бир ооданда өзүнүн Акими (Хаким) болот.

№	Район	Өзбекче аталышы	Каракалпакча аталышы	Акимий борбору	Аянты, миң км2	Калкы 1 январь 2014 г., миң киши	Калкы 1 январь 2019 г., миң киши[2]	Калктын ж ыштыгы(адам) 1 январь 2019 дылга карата (1 км²)
1	г. Нукус	Nukus	Nókis		0,22	295,2	315,1	1432,2
2	Амударьинский	Amudaryo	Ámiwdárya	Мангит	1,02	179,1	195,2	191,4
3	Берунийский	Beruniy	Beruniy	Беруни	3,95	170,3	187,6	47,5
4	Бозатауский	Boʻzatov	Bozataw	Бозатау	2,04	—	21,6	21,0
5	Канлыкульский	Qanlikoʻl	Qanlıkól	Канлыкуль	0,74	46,9	50,3	68,0
6	Караузякский	Qoraoʻzak	Qaraózek	Караузяк	5,89	49,6	52,4	8,9
7	Кегейлийский	Kegeyli	Kegeyli	Кегейли	0,92	—	77,2	83,5
8	Кунградский	Qoʻng’irot	Qońırat	Кунград	76,0	120,1	128,3	1,7
9	Муйнакский	Moʻynoq	Moynaq	Муйнак	37,88	29,4	31,3	0,8
10	Нукусский	Nukus	Nókis	Акмангит	0,94	44,4	49,1	52,2
11	Тахиаташский	Taxiatosh	Taqıyatas	Тахиаташ	0,18	—	72,8	404,4
12	Тахтакупырский	Taxtakoʻpir	Taxtakópir	Тахтакупыр	21,12	38,7	39,9	1,9
13	Турткульский	Toʻrtkoʻl	Tórtkúl	Турткуль	7,48	192,6	210,3	28,1
14	Ходжейлийский	Xoʻjayli	Xojeli	Ходжейли	0,55	—	121,2	220,4
15	Чимбайский	Chimboy	Shımbay	Чимбай	1,44	108,3	111,3	36,3
16	Шуманайский	Shumanoy	Shomanay	Шуманай	0,78	53,1	55,6	71,3
17	Элликкалинский	Ellikqalʼa	Ellikqala	Бустан	5,42	140,5	156,0	28,8

Тарыхы

1932-жылдагы көчмөн каракалпактар

Каракалпакстан автономдук облус катары 1925-жылы түзүлгөн. 1932-жылы автономдук республика болуп, 1936-жылы Өзбекстандын курамына кирди.Анын Өзбекстандын курамына кириши каракалпак жана Өзбек элдеринин ортосундагы эзелки достукту, аймак, тил жана маданияттагы биримдикти дагы да бекемдеди ^[3].

Административдик бөлүнүшү

Тарыхы

1931-жылда Каракалпак АО 11 районго бөлүнгөн:

• Кара-Узяк. Борбору — Кара-Узяк ссс
• Кегейли. Борбору — Нукус киштагы (Кегейли киштагы)
• Кипчак. Борбору — Кипчак киштагы
• Кунград. Борбору — Кунград киштагы
• Муйнок. Борбору — Муйнак киштагы
• Тамды. Борбору — Тамды-Булак киштагы
• Тахтакупыр. Борбору — Тахтакупыр киштагы
• Төрткөл. Борбору — Төрткөл шаары (Шурахан киштагы)
• Хожейли. Борбору — Хожейли киштагы
• Чимбай. Борбору — Чимбай шаары
• Шабаз. Борбору — Шейх-Абаз киштагы

1936-жылда Куйбышев району түзүлгөн^[4].

Азыркы административдик бөлүнүшү

Каракалпакстандын административдик бөлүнүшү

Азыркы административдик бөлүнүшү^[5]:

№	Район	Өзбекче наамы	Каракалпакча наамы	Административдик борбору
1	Амударыя	Amudaryo	Ámiwdárya	Мангит
2	Беруний	Beruniy	Beruniy	Беруни
3	Караузяк	Qorao’zak	Qaraózek	Караузяк
4	Кегейли	Kegeyli	Kegeyli	Кегейли
5	Кунград	Qo’ng’irot	Qońırat	Кунград
6	Канлыкөл	Qanliko’l	Qanlıkól	Канлыкөл
7	Мөйнок	Mo’ynoq	Moynaq	Мөйнок
8	Нукус	Nukus	Nókis	Акмангит
9	Тахтакупыр	Taxtako’pir	Taxtakópir	Тахтакупыр
10	Төрткөл	To’rtko’l	Tórtkúl	Төрткөл
11	Ходжейли	Xo’jayli	Xojeli	Ходжейли
12	Чимбай	Chimboy	Shımbay	Чимбай
13	Шуманай	Shumanay	Shomanay	Шуманай
14	Элликкала	Ellikqal’a	Ellikqala	Бустан
15	Такыяташ	Taxiyatosh	Taqıyatas	Такыятас
16	Бозатоо	Boʻzatov	Bozataw	Бозатоо
	Нукус шаары	Nukus	Nókis

Калкы

Республикада 1,711,800 жашайт(2013 жыл).^[6] Калктын 1/3 бөлүгүн өзбектер(32,8 %), дээрлик ошончо бөлугун каракалпактар(32,1 %), калгандарын казактар (32,6 %), жана башка улуттун өкүлдөрү түзөт. Калктын 48,5 пайызы шаарларда, калган бөлүгү айылдарда жашайт.

Каракалпакстан ЖОЖдору

• Каракалпак мамлекеттик университети
• Нукус мамлекеттик педагогикалы институты
• Ташкент медициналык институтынын филиалы.
• Ташкент информациялык технологиялык университетинин Нукус филиалы ^[7]
• Ташкент мамлекеттик агрардык университети филиалы.

Шилтеме

1. «Өзбекистан Республикасынын Конституциясы» 70 берене
2. Сведения о численности населения Республики Каракалпакстан(жеткиликсиз шилтеме — 'тарыхы).(жеткиликсиз шилтеме)
3. Өзбекстан тарыхы
4. О новой сети районов Кара-Калпакской АССР
5. Совет Министров Республики Каракалпакстан. Текшерилген күнү 28 -январь (үчтүн айы) 2014. Түп булактан архивделген күнү 30 -декабрь (бештин айы) 2011.
6. Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике.
7. Ташкент информациялык технологиялык университетинин Нукус филиалынын сайты

Булактар

• Жокаргы Кенес Республики Каракалпакстан
• Совет Министров Республики Каракалпакстан Archived 2011-12-30 at the Wayback Machine
• Каракалпакские национальные и современные песни