Lingua Esperantica,[1][2] sive Zamenhofiana,[3][2] est lingua auxiliaris et artificiosa ad colloquium inter gentes confecta, qua homines per orbem terrarum uti possunt. Quae ad pacem mundi creandam decreta est. Vox Esperanto (participium praesens) ad litteram significat 'hominem sperantem', et originem a radice Esperantica esper- ducit, a Latino sperando.
| IPA: | / es.pe.ˈɾan.to / |
|---|---|
| Locutores: | inter 100 000 et 2 000 000 |
| Sigla: | 1 eo, 2 epo, 3 epo |
| Fontes Linguae: | praecipue linguae Latina, Romanicae et Germanicae; pro rebus phonologicis etiam Linguae Slavicae |
| Usus: | lingua auxiliaris internationalis |
| Scriptura: | Scriptura Latina |
| Procuratio: | Academia Esperantica |
 Vexillum linguae Esperanto | |
Eventuum servitium fido de omnibus spectaculis celebrandis nuntium fert. Etiam Vicipaedia Esperantica exstat inde ab anno 2001. Die 15 Decembris, die anniversarii Ludovici Lazari Zamenhof, esperantistae orbis terrarum festum agunt. Anno 1996 autem edictum Pragense paucis verbis novos fines assequendos definiebat.
Lingua artificiosa
Nonnulli Esperantistae credunt homines ab antiquissimis temporibus unam linguam communem omnibus aeque intelligibilem desideravisse. Linguam mundanam (postea Esperanto appellata), ille "Doktoro Esperanto", rite Ludovico Lazaro Zamenhof medicus Polonus origine Iudaica linguarum multarum peritus conposuit. Vixit in urbe Białystok, quod oppidum eo tempore in imperio Russico situm erat. In ea urbe, pleraeque linguae vigebant, qua in re Zamenhof animadvertit fontem multarum rixarum. Res istas difficiles putavit solvere posse communis linguae usum, si tale idioma esset quo homines non loco sermonis patrii uti possent sed iuxta sermonem patrium. Anno 1887 artem grammaticam huius linguae primam in lucem proferri iussit, qui liber Varsoviae Russice promulgatus est, nomine ficto auctore Dr. Esperanto praefixo. Comparationes cum aliis linguis plus minusve artificiosis (e.g. cum lingua Indonesiana) fecit glottologus Henricus Theodoricus Krause. De inimicitia psychologica contra idioma Zamenhofianum optime atque persaepe scripsit Helveticus Claudius Piron.
Lucrum linguae Esperanticae
Ad primum, lucri linguae maximi momenti est ratio facilitatis, qua commode distinguitur ab omnibus linguis naturalibus et praecipue a Latina, quae eo tempore docti lingua communi, secus auxiliari, loquebantur. Eam ob rem, haud falso, lingua Esperantica nonnumquam "idioma Latinum Populare" (Latino de la demokratio) nuncupatur. Zamenhof artem grammaticam maxime volubilem et ex sedecim tantum regulis mirum in modum finxit.
Verborum Esperanticorum multi radicitus faciliter intelleguntur ab illis, qui iam Latine loqui didicerunt. Radices aliae imprimis linguae Theodiscae, paucae Slavicis et aliis linguis depromptae sunt. Honoratur insuper lingua Graeca quoniam 'et' verbo kaj (cf. καί) redditur, pluralia cadunt in litteras -oj (substantivorum) et -aj (adiectivorum; cf. Graece -οι, -αι). Ludovicum Zamenhofium a pueritia inclutum fautor Latinitatis Graecique sermonis fuisse constat.
Historia linguae
Linguae Esperanticae tempus primo maligno vultu excepta est. Imprimis lingua difficillima et minime apta nomine Volapük, paulo antea tamquam sermo ad gentes inter se colloquendas creata, devincenda erat. Saeculo elapso a tyrannis Stalin et Hitler opprimebantur crudelissime fautores Esperanticae linguae. Inter victimas Esperanticos stalinismi est Ernestus Dresen. Praeter usus tamque ligamentum inter proletariatum orbis terrarum et remedium linguisticum in Europa Unita, excellit etiam usus oecumenicus Christianorum ad implendum mandatum Iesu Christi "ut omnes unum sint." Societas Esperantica prima in toto orbe ferrarum fuit Sodalitas linguae mundanae Norimbergensis. Primam pelliculam longam omnino Esperantice confecit Francogallus Iacobus Ludovicus Mahé.
Usus hodiernus
Vita esperantistarum coeuntium varietatem miram habet, ut Benedictus Jensenius in libro Bonvenon en nia mondo optime ostendit. Quanquam lingua Esperantica non facta est lingua secunda omnium, ut Zamenhof desiderabat, tamen in toto mundo homines ea loquentes sunt. Et satis multi ad paene omnia facienda (praeter usum publicum), cui lingua utilis, rare tantum in negotiis.[4] Usus gravissimi sunt:
Lingua dicta
Primum memorandi congressus sunt, plurimi pro delectatione, sed nonnulli pro doctrina, pro scientia, pro religione.[5] Maximus congressus est quotannis Congressus universalis Esperanticus (UK), cui interesse solent plus quam mille hominum.[6] Cetera sunt homines, qui offerunt aliis noctu commorari (Pasporta Servo)[7]. Sunt etiam coniuges de diversis gentibus, quibus lingua Esperantica lingua domestica est. Sunt et emissiones radiodphonicae Esperanticae velut Thuringia internationalis.
Lingua scripta
Plus quam auditur, lingua Esperantica legitur. Sunt libri commenticii et non commenticii, periodica.[8] Sed hodie magis magisque grave fit interrete. Lingua ista etiam multum cantatur: summus cantator et musicographus optimus esse videtur Michael Bronshtein Ucrainus. De litteris Esperanticis haud paucis lexicon pretiosissimum Galfridus Sutton anno 2008 pepigit.[9]
Fama
Asteroides 1421 Esperanto et 1462 Zamenhof, annis 1936 et 1938 reperti, ad honorem huius linguae appellati sunt.
Exemplum
| Latine, Phaedrus Fabulae 1.24 (verborum ordine mutato) | Esperantice | Esperantice, interpretatio poetica (Colomani Kalocsay) |
|---|---|---|
| Rana rupta et bos | La rano, kiu krevis, kaj la bovo | La rano kaj la bovo |
| Inops perit dum vult imitari potentem. | Malfortulo pereas, kiam li volas imiti potenculon. |
Sur kamprando rano sidis, |
| Quondam rana conspexit bovem in prato, | Iam rano vidis bovon sur paŝtejo | |
| et inflavit pellem rugosam, | kaj blove ŝveligis haŭton malglatan | |
| tacta invidia tantae magnitudinis; | tuŝite de envio pro tiom da grandeco; | |
| tum interrogavit suos natos, | tiam ĝi demandis al siaj idoj | |
| an esset latior bove. | ĉu ĝi mem estas pli granda ol bovo. | |
| Illi negaverunt. | Ili neis tion. | |
| Rursus intendit cutem maiore nisu, | Denove ĝi larĝigis la haŭton kun pli da klopodo | |
| et simili modo quaesivit quis esset maior. | kaj sam-maniere volis ekscii, kiu estas la plej granda. | |
| Illi dixerunt, bovem. | Ili diris: la bovo. | |
| Novissime indignata, iacuit corpore rupto, | Denove furioza, ĝi pereis ĉar la korpo krevis | |
| dum vult inflare esse validius. | dum ĝi strebis fariĝi pli dika. |
Aliqui modi dicendi[10]
- Saluton. - Salve.
- Bonan matenon. - Salve. (verbatim "bonum mane [tibi opto]")
- Bonan tagon. - Salve. (verbatim "bonum diem")
- Bonan vesperon. - Salve. (verbatim "bonum vesperum")
- Bonan nokton. - X (verbatim "bonam noctem")
- Dankon. - Gratias (tibi) (ago).
- Ĝis (la) revido. - Revidemur.
- Ĝis (la). - Vale., Videmur.
- Adiaŭ. - Vale.
Grammatica
Immutabilis grammatica descripsit Fundamentum linguae Esperanticae.[11] Ecce summarium.
Phonetica et orthographia
Quisque sonus habet litteram suam et inverse. Lingua litteris Latinis scribitur, multae e quis ut in lingua Latina classica sonant. j, v, z sonant ita, quod illae litterae in IPA significant. Litterae q, w, x, y absunt. Vocales habent unam tantum longitudinem; sed u potest esse semivocalis, i.e. sine syllaba propria, quod est indicatum "ŭ". Cetera sunt soni [x] (rarus), [ʒ], [ʃ], ĥ, ĵ, ŝ scripti. [ts], [dʒ], [tʃ] ut unus sonus tractantur cum litteris c, ĝ, ĉ.
Morphologia
Natura grammaticae Esperanticae est structuram sententiae monstrare, etiam vocabulis non notis. Cuique parti orationis littera sua est, in quam exit:
| pars orationis | finis | exemplum | Latine |
|---|---|---|---|
| nomen | o | vivo | vita |
| adiectivum | a | viva | vivus, viva , vivum |
| adverbium | e | vive | vive |
| verbum: infinitivus | i | vivi | vivere |
| verbum finitum | s | : | |
| - praesens | as | vivas | vivo, vivis, vivit, ..., vivunt |
| - praeteritum | is | vivis | vivebam, vivebas, ...; vixi, vixisti, ... |
| - futurum | os | vivos | vivam, vives, vivet, ..., vivent |
Post o et a sequi potest j indicans pluralem, n indicans accusativum. Praeter nominativum et accusativum casus non sunt, sed praepositiones adhibentur.
Ceterea est finis -u pro imperativo et volitivo (e.g. ili vivu "ut [ei] vivant") et -us pro conditionale (e.g. se ili vivus 'si viverent'). Cetera tempora et vox passiva participiis cum esti (esse) exprimuntur (ut in aliquis casibus et Latine, e.g.: La domo estis konstruita 'Domus constructus erat'); sed minus frequentia sunt quam in Latina.
Est tabula separata cum vocabulis e.g. kiam 'quando', kiel 'quomodo', tiam 'tum', tiel 'ita'. Ceteris partibus orationis, e.g. praepositionibus, non estas talis finis. Frequenter in consonantem exeunt.
Articulus
In Lingua Esperantica nullus articulus indefinitus et solum unus definitus, la, est qui nec mutat propter personam nec genus nec numerem.
Proprietates vocabulorum
De proprietatibus partium orationis vide sectionem de morphologia
Praefixa et suffixa
Ut multis linguis, et Esperanticae praefixa et suffixa sunt ad vocabula creanda. Sed proprietas est, quod ea ad libitum adhibere licet et eis solis quoque uti. Hae rationes numerum vocabulorum discendorum minuunt. Exempla:
| certa | certus, -a, -um | plugi | arare |
| malcerta | incertus, -a, -um | plugilo | aratrum |
| granda | magnus, -a, -um | tranĉi | secare |
| malgranda | parvus, -a, -um; verbatim: inmagnus, -a, -um | tranĉilo | culter; verbatim: sectrum |
| malo | contrarium | ilo | instrumentum |
Numerales
Cardinales sunt: unu (1), du (2), tri (3), kvar (4), kvin (5), ses (6), sep (7), ok (8), naŭ (9), dek (10), cent (100), mil (1000). Cardinales declinabiles non sunt. Alii numeri formantur iunctione simpla numeralum: 538 = kvin'cent tri'dek tri. Ordinales formantur additione 'a' ad cardinales, e.g. unu'a (prima), du'a (secunda), et c. Numeri multiplicationis formantur additione 'obl', e.g. tri'obl'a (triplex). Partes formantur additione 'on', e.g. du'on'o (dimidium), tri'on'o (tertia pars). Numeri distributionis formantur prepositione 'po': po kvin (quibusque quinque). Adverbis littera 'e' donatur: unu'e (primo), du'e (secundo).
Notae
Bibliographia
Nexus interni
- Censura Esperantici sermonis
- Castellum Grésillon, domus culturalis Esperantica in Francogallia
- Conventus familiarum Esperanticarum
- Encyclopaedia Esperantica
- Historia Esperanticorum in Dacoromania
- Interculturale Centrum ICH (Herzberg)
- IFEF (ferroviarii)
- Catholici esperantistae
- Interlinguistica
- Litterarum Mundus
- Multilingualismus
- Museum Linguae Esperanticae
- Universalis Societas Esperantica
- Esperantistae protestantes
- 1421 Esperanto
Nexus externi
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
