From Wikipedia, the free encyclopedia
Буйнакск (урус. Буйнакск, къум. Темир-хан-шура) — Урусатдин Дагъустан республикада шегьер, Буйнакск райондин администрациядин юкь.
Шегьер
|
Агьалияр — 61,2 кас (2010 йис).
Шегьер Дагъустандин юкьван пата, суван Шура-озень вацӀал чка кьунвайди я. Республикадин кьилин шегьер Магьачкъаладилай 41 км яргъал ала.
Улу — бубайрилай амай сивяй — сивиз атай кьисадиз килигна, шегьердин бине Тамерланан (Темир-Хан) тӀварцихъ галкӀанва. 1396 йисуз Тамерланан кьушунри, чкадин сувавийри Теми́р-Хан-Шура́ тӀвар ганвай вирин мукьув, чпиз лагерь туькӀуьрна амукьнавай. (Ша́ра́ — дарги чӀалал «вир», яни, вири санлай — «Тамерланан вир»; 1854 йисуз вир кьурурнавай). Абур акъвазванай чкадал са тӀимил вахтунилай хуьр арадал атанвай. Сифте а хуьр Тарки Шамхалвалдик акатзавай, ахпа Бамат князвалдин гъилик экечӀнай. 1832 йисуз хуьруьн мукьвал, урусрин са тӀварцӀин къеледин бине кутунвай. 1834 йисуз къеле мадни гьяркьуь авунвай, ва анаг Кеферпатан Дагъустандин кьушунрин командирар амукьзавай чка тир. 1843 йисан 11 ноябрьдиз имам Шамила, 4 агъзур кьван касди душмандикай хуьзвай къеле элкъуьрна кьунвай, амма тамамдаказ къачуз тахьана, 15 декабрьдиз урусриз куьмек гуз атанвай генерал-майор Фрейтаган кьушунрин паталай кӀаник акатнавай. 1847 йисуз къеле Каспий гьуьлуьн кьерин кьушунрин регьберрин резиденция хьанвай.
1866 йисалай Темир-Хан-Шуради шегьердин статус къачунвай ва Дагъустан виляйтдин администрациядин юкь хьанвай. XIX виш йисан эхирда шегьердин агьалияр 9089 тир (абурук 2427 кьадардин гарнизон кваз): 4633 — православиядин христианар, 1950 — чувудар, 1241 — мусурманар (абурукай 455 шийияр, амайбур сунияр тир), 685 эрменияр, 433 католикар, 121 протестантар ва 26 цӀуру адетхъанар. Шегьерда 634 кӀвалер, 128 туьквенар ва гьамбарханаяр, клисадин мектебар, папарин гимназия, 2 чувудрин мектебар, азархана, амбулатория, дявевилин лазарет (кьушунрин азархана), типография ва улубхана. КапӀ-тӀят ийидай чкайрикай: 4 клиса (2 православиядин, католиквилин ва эрменийрин), 2 мискӀин, 2 синагога. 10 фабрикаяр ва заводар (абурук пиво, кирпичар, запун гьасилзавай ва мсб.).
1919 йисан ноябрдилай — 1920 йисан майдал кьван Темир-Хан-Шура шегьер, а чӀавуз Кеферпатан Къавкъазда арадал атанвай цӀийи Суван Республикадин гьукумат авай чка тир. Гуьгъуьнлай, 1920 йисан гатфаралди шегьер Урусатдин Кьиблепад Гьукуматдик квай. 1920 йисан 13 ноябрьдиз Темир-Хан-Шурада кьиле фейи Къавкъаздин халкьарин адетдилай къецяй тадиз кӀватӀалда Сталина Дагъустан автономиядин республика хьиз малумарнавай. 1922 йисуз шегьердин тӀвар, Дагъустанда совет гьукум паталай женг чӀугунвай У. Д. Буйнакскийдин гьуьрметдай Буйнакск-диз масакӀа хъувунвай.
1970 йисан 17 майдиз хьайи чилин зурзунрикай Буйнакскдиз чӀехи чукӀурунар галукьнавай.
1999 йисан 4 сентябрьдиз, шегьерда, инсанри уьмуьр гьалзавай дараматар къиткьинунрин сериядиз кьил кутунвай, садлагьай теракт хьанвай.
Йисариз килигна шегьерда агьалийрин кьадар:
Агьалийрин кьадар | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1897[4] | 1926[4] | 1931[4] | 1939[4] | 1959[5] | 1967[4] | 1970[6] | 1979[7] | 1987[8] | 1989[9] | 1992[4] | 1996[4] |
9200 | ↗9500 | ↗15 900 | ↗22 100 | ↗32 956 | ↗38 000 | ↘37 946 | ↗46 566 | ↗53 000 | ↗56 783 | ↗58 500 | ↗58 700 |
1998[4] | 2000[4] | 2001[4] | 2002[10] | 2003[4] | 2005[4] | 2006[4] | 2007[4] | 2008[4] | 2009[11] | 2010[12] | 2011[13] |
→58 700 | ↘56 500 | ↘55 900 | ↗61 437 | ↘61 400 | ↗61 500 | →61 500 | ↘61 300 | ↘61 100 | ↗61 143 | ↗62 623 | ↗62 684 |
2012[14] | 2013[15] | 2014[16] | 2015[17] | 2016[18] | 2017[19] | 2018[20] | 2019[21] | 2020[22] | 2021[2] | ||
↗62 749 | ↗62 959 | ↘62 921 | ↗63 312 | ↗63 888 | ↗64 538 | ↗65 080 | ↗65 544 | ↗65 658 | ↗66 422 |
Демография[23] | 2001 | 2002 |
---|---|---|
Агьалидин 1000 касдал къвезвай хайибурун кьадар | 14 | 13.3 |
Агьалидин 1000 касдал къвезвай кьейибурун кьадар | 7.5 | 6.5 |
Агьалидин 1000 касдал къвезвай пара хьунин кьадар | 6.5 | 6.8 |
2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Буйнакск шегьедин 26 343 кас агьалийрикай:[3]
Шегьерда кӀвалахзавай фабрикаяр: мебелдин, кӀвачин къапарин, трикотаждин ва парталар цвадай фабрика.
Заводар: агрегатрин, алатар туькӀуьрзавай ва шинар расзавай, консервдин (мураба, компотар, межеяр гьасилзавай) заводар.
Юкьван чирвилер:
КьетӀен юкьван чирвилер:
Вини дережадин чирвилер:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.