léngoa romànza From Wikipedia, the free encyclopedia
L'Emilian (Emiliân, Emijan ò Emigliàn in emiliàn[n. 7]) o l'é 'na léngoa romànza ch'a fà pàrte do coscì dîto grùppo de léngoe gàllo-itàliche[1][2][3][4][5][6], formâ da 'n grùppo de variêtæ lengoìstiche locâle difûze sorviatùtto inta región stòrica de l'Emìlia, óltre che in de pàrte de regioìn vixìnn-e cómme Lonbardîa, Piemónte, Toscànn-a, Véneto e Ligùria[7]. Insémme a-a léngoa romagnòlla a fórma o continuum emiliàn-romagnòllo.
ZE |
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
Emiliàn Emiliân, Emijan, Emigliàn | |
---|---|
Pronónçia | /emiˈʎaːŋ/ |
Parlòu in | Itàlia |
Regioìn | Emilia-Romagna[n. 1] Lombardïa[n. 2] Piemonte[n. 3] Toscann-a[n. 4] Venneto[n. 5] Liguria [n. 6] |
Parlànti | |
Totâle | 1.300.000 (2006) |
Clasificaçión | |
Filogénexi | Léngoe indoeoropêe Itàliche Romànze Romànze òcidentâli Gàllo-itàliche Emiliàn-romagnòllo Emiliàn |
Còdichi de clasificaçión | |
ISO 639-3 | egl (EN)
|
Glottolog | emil1241 (EN)
|
Estræto in léngoa | |
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1
Tótt i èser umàn i nâsen lébber e prezîṡ in dgnitè e dirétt. I an la raṡån e la cusiänza e i s an da cunpurtèr ón con cl èter cunpâgna di bón fradî. (Bolognéize) Tùt i stiàn i'nàs ləbar a cumpàign in tla dignità a dirət. I'gh'à la rasòn a'al giudesi a i'gh'à da cumpurtèrars l'un l'etar cuma di fradïe. (Comachiéize) Tuti j'èsër umaŋ i'nàs libër e cumpagn in dignità e dirit. Lór i'gh'à scrimia e cusiéŋza et i'gh'à ad purtàrës tra ad lór cmè fradié. (Feraréize) Tótt i cristiàn i nàsen lébber e cumpàgn in dignitê e dirétt. I én dutèdi ed ragiòun e d'cusèinsa e i gh'àn da cumpurtères l'un vérs cl'èter in cum s'i fóssen fradèl. (Modenéize) Tut i èsar umaṅ i nàsan lìbar, cumpàgn in di dirìt e dégn a la stésa manéra. I gh'àṅ la raśòṅ e 'l giudìsi e i gh'aṅ da cumpurtàr-as da fradèi 'l un cun c'l àtar. (Mirandoléize) Tót al cheriatûri umâni e nâsen lébri e cumpâgn in dignitê e dirét. Chilòur j'în pruvésti ed cunisiòun e'd cunsînsia, e e gh'ân da cumpurtêres ciaschedóna vêrs cl'êtra cun ûn sentimèint ed fradlânsa. (Regiàn) Tütt i omm e il donn i nassan libbar e cumpagn in dignitä e diritt. Tütt i g'han la ragion e la cusciinsa e i g'han da cumpurtäs voin cun l'ätar cmé sa i fissan fradei. (Piaxentìn) Tüt i òm i e don i nàsa lìbar e cõmpàgn in dignitè e dirìt. Tüt i gh'hàn ra raśòn e ra cuscénsa e i gh'hàn da cõmpurtès vün cón ètõr cmé s' i fìsa fradèi. (Bobiéize) Tüt i om i nassän libär e istess int la dignità e int i dirit. A i hen dutaa dla ragió e dla cusiensä e i g'han d'agir vün vers l'altär cou spirit di fradé. (Otrapadàn) Tüt i om i nassän libär e istess int ra dignità e int i dirit. A i són dutaa dra ragióu e dra cusiensä e i g'han d'agir jön vers l'atär cou spirit di fradé. (Tortonéize) | |
Difuxón de l'Emigliàn. | |
Scibén che no gh'é 'na séncia koiné emiliànn-a[8][9], da-i stùddi ciù recénti s'é descovèrto l'existénsa de numerôze koiné picìnn-e, che se són svilupæ d'in gîo a-e çitæ ò inte çèrte àrie[10]. No gh'é mànco 'na grafîa comùnn-a, co-i vàrri tèsti scrîti, a stànpa ò in sciâ Ræ[11], ch'adêuvian di scistêmi provinciâli pigiæ da vocabolâi ò âtre òpere di sécoli XVIII e XIX.
A léngoa emiliànn-a a no gh'à di confìn goæi ciæe co-e âtre léngoe gàllo-itàliche, spécce pi-â fonética e o léscico. Defæti, o contiuum dialetâle emiliàn o se spànde de la di confìn aministratîvi de l'Emìlia-Romàgna, mescciàndose co-i parlæ de regioìn da-arénte co-a creaçión de zöne tranxiçión dónde gh'é di caràteri pigiæ da ciù léngoe[7].
Óltre a-a regioìn stòrica de l'Emìlia, pægia ciù ò mêno a-e provìnse de Piaxénsa, Pàrma, Réggio Emìlia, Mòdena, Ferâra e a quélla de Bològna scìnn-a-o sciùmme Silâro (dónde coménsa a Romàgna), e variêtæ de tîpo emiliàn se trêuvan inte di pàixi a nòrd do Pò ascì. In sciâ zìnn-a de mancìnn-a do sciùmme són parlæ inta zöna da provìnsa de Rovîgo conosciûa into pasòu cómme a Transpadànn-a Feraréize (ligâ a l'Emìlia scìnn-a-o Congrèsso de Viénna), inta ciù pàrte da provìnsa de Màntova, inte l'estremitæ de sùd-èst de quélla de Cremónn-a (d'in gîo a-o Cazâ Magiô) e inta çitæ de Pavîa, pasàndo tórna o Pò inta regioìn de l'Otrapò Pavéize[12]. A ògni mòddo a poxiçión lengoìstica do pavéize de çitæ a l'é ancón contestâ, vegnìndo de vòtte mìsso insémme a l'otrapadàn sott'a-o nómme de pavéize-vogheréize, fêua che pi-â pàrte ciù a nòrd da provìnsa de Pavîa, pasòu Beregoàrdo e Landriàn[13], dónde o parlâ o l'é de segûo lonbàrdo. Defæti, o pavéize parlòu a-a giornâ d'ancheu o l'é de lóngo ciù infloensòu da-o milanéize[14], vegnìndo da çèrti studiôxi agregòu a-o lonbàrdo de ponénte méntre, za inte l'Etæ de Mêzo[15] e in de òpere clàsciche comm'o stùdio do Bernardino Biondelli[16], da âtri lengoìsti o l'é conscideròu cómme 'n parlâ de tîpo emiliàn[17][18]. Prezénpio o Giovan Battista Pellegrini inta sò Carta dei dialetti d'Italia do 1977 o l'à indicòu o pavéize-vogheréize cómme 'na variànte emiliànn-a de tranxiçión[19]. A ògni mòddo, scibén che mêno marcòu, o continuum emiliàn o s'esténde ancón ciù ponénte de l'Otrapò Pavéize, scìnn-a-a provìnsa de Lusciàndria[7][16][20][21][22], co-o tîpo piemontéize in sénso stréito ch'o doviéiva comensâ sôlo da-a zìnn-a de mancìnn-a do sciùmme Scréivia[22][23].
Vèrso sùd, pasòu o setô ciù de ponénte dónde gh'é di pàixi de léngoa lìgure inte èrte valàdde de provìnse de Piaxénsa e de Pàrma, l'emiliàn o pàssa i Apenìn pe arivâ inta Lunigiànn-a, dond'o l'é parlàu scìnn-a-a çitæ de Caræa e a di pàixi de montàgna inte provìnse de Lùcca e de Pistöia. Gh'é scìnn-a di studiôxi ch'àn conscideròu o parlâ de Màssa cómme de tîpo emiliàn lê ascì, a despêto da sò fórte toscanizaçión.
I parlæ do grùppo emiliàn gh'àn di træti comùn co-e âtre léngoe de tîpo gàllo-itàlico, cómme prezénpio:
Pe de ciù, inte 'n mòddo ciù marcòu de âtre léngoe gàllo-itàliche gh'é:
Mancàndo, pe de raxoìn stòriche e giögràfiche, o svilùppo da 'na koiné emiliànn-a e de 'na çèrta unitæ lengoìstica, inte l'Emìlia s'ascìste a 'na fórte framentaçión do léscico, ch'a rèsta tâ dòppo avéi spartîo l'ària lengoìstica inte dôe pàrte de ponénte e de levànte ascì. Quésta framentaçión lengoìstica a l'é stæta caxonâ da-o stòrico policentrîximo de çitæ emiliànn-e; òrganizæ inte di lìberi comùn e de scignorîe de lóngo in conflìtto fra de lô[7][25]. Pertànto, tra i parlànti da léngoa emiliànn-a no gh'é goæi de perceçión de 'n'unitæ lengoìstica dónde se pòsse bazâ 'n'identitæ comùnn-a[26].
O grùppo de l'emiliàn o se peu dónca divìdde inte 'na série de parlæ diferénti, co-i ciù inportànti che són:
Segóndo di âtri studiôxi[27][28], a-o pòsto de 'na clasificaçión pe provìnse, l'ària lengoìstica emiliànn-a a saiéiva da spartî con træ lìnie paralêle a-o sciùmme Pò, a-a Stràdda Emìlia e a-i Apenìn, che divìddan l'emiliàn inti tréi dialétti de vàlle, de mêzo e de mónte. Pe sta teorîa chi, i parlæ che fàn pàrte de 'na çèrta bànda levànte-ponénte gh'àn ciù somegiànse rispètto a-e sudivixoìn pe provìnsa, de direçión nòrd-sùd. Dónca, prezénpio, o mirandoléize o saiéiva ciù scìmile a-o feraréize ciufîto che a-o modéneize, méntre o modenéize centrâle o se somegiéiva de ciù a-o regiàn centrâle rispètto a-o frignanéize[29].
Fonêma | Bolognéize | Regiàn | Modenéize | Mirandoléize | Piaxentìn | Feraréize | Bobiéize | Otrapadàn | Tortonéize | Vogheréize | Mantovàn | Lunigiàn |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
[a] - no acentâ | a | a | a | a | a | a | a | a | a | a | a | a |
[a] - a cùrta | à | à | á | à | a | á | ||||||
[æ] - a brilànte | ä | ä (sôlo into piaxentìn centrâle) | è (sôlo into bobiéize do capolêugo) | |||||||||
ʌ - a scûa | å | |||||||||||
[ə] - vocâle centrâle | ë, ä, ö | ë (a mànca a Piaxénsa e a Fiorensêua d'Àrda, dond'a s'é evolûa inte [o]) | ||||||||||
[ɐ] - vocâle centrâle squæxi avèrta | e | a | ä | ä | ä | |||||||
[ɐ] - a-a fìn de pòule | a | a | ||||||||||
[ɛ] - e avèrta cùrta | ||||||||||||
[e] - no acentâ | e | e | e | ẹ | e | |||||||
[e] - e serâ cùrta | é | è | è | è | è | |||||||
[ɔ] - o avèrta cùrta | ò | ò | ò | ò | ||||||||
[œ] - e avèrta ariondâ | ||||||||||||
[o] - o no acentâ | o | o | o | ọ | o | |||||||
[o] - o serâ cùrta | ó | ó | ó | ö, ë (sôlo a Piaxénsa e a Fiorensêua d'Àrda, dond'a l'à pigiòu o pòsto de [ø] e [ə]) | ó | |||||||
[ø] - e serâ ariondâ | ö (a mànca a Piaxénsa e a Fiorensêua d'Àrda, dond'a s'é evolûa inte [o]) | ö | ö | ö | ö | ö | ||||||
[i] - i no acentâ | i | i | i | i | i | |||||||
[i] - i cùrta | í | ì | i | |||||||||
[u] - u no acentâ | u | u | u | u | u | |||||||
[u] - u cùrta | ú | ù | u | |||||||||
[y] - i ariondâ | ü | ü | ü | ü | ü | ü | ||||||
[a:] - a lónga | â | â | à | àa | a | à | ||||||
[ɛ:] - e avèrta lónga | è | ê | è | e, è | ||||||||
[e:] - e serâ lónga | ê | ē | ê | e, é | ||||||||
[ɔ:] - o avèrta lónga | ò | ô | ò | o, ò | ||||||||
[o:] - o serâ lónga | ô | ō | ô | o | ||||||||
[eə] - e serâ centralizâ | ē (gh'é sôlo in di pàixi de l'Apenìn) | |||||||||||
[oə] - o serâ centralizâ | ō (gh'é sôlo in di pàixi de l'Apenìn) | |||||||||||
[i:] - i lónga | î | î | ìi | i | î | |||||||
[u:] - u lónga | û | û | ùu | u |
Fonêma | Bolognéize | Regiàn | Modenéize | Mirandoléize | Piaxentìn | Feraréize | Bobiéize | Otrapadàn | Tortonéize | Vogheréize | Mantovàn | Lunigiàn |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
[s] - s sórda | s | s | s | s | s | s | ||||||
[z] - s sonöra | ṡ | ṣ | ṣ | ṣ | ś | ś | ||||||
[θ] - s dentâle sórda | z | th | ||||||||||
[ð] - s dentâle sonöra | ż | |||||||||||
[sː] - s lónga | ss | 'ss | ||||||||||
[ʎ] - palatâle laterâle | gli / jj | gli | gli | ł | ||||||||
[ɲ] - palatâle nazâle | gn | ñ | ||||||||||
[stʃ] - ditóngo [s] e [tʃ] | s-c | s'c | s'c | s'c | ||||||||
[gl] - ditóngo [g] e [l] | g-l | |||||||||||
[bv] - ditóngo [b] e [v] | ṿ | |||||||||||
[tʃ] - c palatâle | c' | ć | cc' | ć | ||||||||
[dʒ] - g palatâle | g' | ǵ | ǵ | |||||||||
[ŋ] - n depoî a [g] | ṅ(n) | ṅ | ŋ | |||||||||
[k] a-a fìn de pòule | c | ch | c | |||||||||
[g] a-a fìn de pòule | g | gh | g | |||||||||
[tʃ] a-a fìn de pòule | c' | c' | (c)c' | ć | ||||||||
[dʒ] a-a fìn de pòule | g' | g' | (g)g' | ǵ | ||||||||
[j] - i consonànte | j | j | j | i | j | |||||||
[w] - u consonànte | u | u | u |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.