A Repùbrica de Zêna (IPA: /ɾe'pybɾika de 'ze:na/, in latìn: Res Publica Genuensis ò Ianuensis; in italiàn: Repubblica di Genova), conosciûa scìnn-a-o 1528 cómme Comûne de Zêna (in latìn: Compagna Communis Ianuensis) e da-o 1580 cómme Serenìscima Repùbrica de Zêna, a l'è stæta pe setteçento ànni unn-a naçión sovrann-a e indipendente de l'Euròpa, che con alterne fortùnn-e a l'à segnòu a stöia do continénte. Réizase indipendente into 1096 (co-o sò primmo dûxe e poæ da pâtria Scimón Bóccanéigra), a Repùbrica a l'aiva dovûo combàtte cóntra Pisa e Veneçia e a s'êa espansa in tùtto o Mâ Mediterànio.
ZE |
Quésta pàgina a l'é scrîta in léngoa zenéize
 A Grafîa adeuviâ a l'é quélla de l'Académia Ligùstica do Brénno |
| Repùbrica de Zêna Serenìscima Repùbrica de Zêna (LA) Res Publica Genuensis ò Ianuensis | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Mòtto: Griphus ut has angit, sic hostes Ianua frangit | |||||
 | |||||
| Dæti aministratîvi | |||||
| Léngoe ofiçiæ | Nisciùnn-a. I àtti ofiçiâli vegnivan scrîti in zenéize, latìn e italiàn. | ||||
| Léngoe parlæ | Lìgure, Còrso, Grêgo e âtre | ||||
| Ìnno | Bàsso de Zêna (ìnno de raprezentànsa) | ||||
| Capitâle | Zêna | ||||
| Dipendénse | |||||
| Polìtica | |||||
| Fórma de Stâto | Repùbrica òligàrchica | ||||
| Dûxe | 184 Dûxi de Zêna | ||||
| Òrgani deliberatîvi | Gràn Conséggio e Consegétto (da-o 1528) | ||||
| Nàscita | 1096 | ||||
| Caxón | Fondaçión da Compagna Communis e elevaçión de Zêna a lìbero comùn | ||||
| Fìn | 1797 | ||||
| Caxón | Conquista do Napolion Bonaparte | ||||
| Teritöio e popolaçión | |||||
| Teritöio òriginâle | Ligùria | ||||
| Màscima estensción | 14.000 km² into XVI sécolo | ||||
| Popolaçión | 600.000 into XVI sécolo | ||||
| Economîa | |||||
| Monæa | Lîa Zenéize[1] | ||||
| Comèrci con | Inpêro bizantìn, Régno de Geruzalèmme, Egìtto, Frànsa, Fiàndre, Spàgna, Inghiltæra, Sàcro Româno Inpêro, Stâti Italién, Stâto Pontifìccio, Régno de Sicìlia | ||||
| Religión e socjêtæ | |||||
| Religioìn prinçipæ | Catolicêximo | ||||
| Religión de Stâto | Catolicêximo | ||||
| Religioìn minoritâie | Ortodoscîa, Ebraîsmo, Islàm | ||||
 | |||||
| Evoluçión stòrica | |||||
| Precedûo da |  Sàcro Româno Inpêro
| ||||
| Sucedûo da |  Repùbrica Lìgure Mónego Repùbrica Còrsa
| ||||
| Òua pàrte de |  Itàlia Frànsa Tunixia Grêcia Ucraìnn-a  Rùscia Turchia Mónego Romanîa Libano Giörgia
| ||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Teritöi conquistæ
A Repùblica de Zêna, inta stöia, a l'à esteizo o sò domìnio diretto in sci segoénti teritöi: Liguria e çèrte zöne vixinn-e (tra e quæ in particolâ l'Otrazovo), a Còrscica, Gorgonn-a, Cravæa, Çipro, Scîo ò Chîo, Samo, Galata ò Pêra a Costantinopoli, Sebastopoli, Cénbalo, Soldaia e Caffa in Crimea, Moncastro ò Maurocastro into Mâ Neigro, Tann-a into Mâ Magiô (ancheu dîto Mâ d'Azov) e Tabàrca in Tunixia.
A prìmma Croxâ a l'à portòu i Zenéixi into céntro do Móndo, dónde se dȇve a lô a conquìsta de Geruzalèmme (Præpotens Genuensium præsidium), dónde acquìstan colònie e mercoéi, dónde incàscian richésse straordinâie. Dòppo a vitöia da Melòria in sce Pîza e quélla de Córsola in sce Venéçia, o Mâ Néigro o l'é praticaménte in lâgo zenéize! A Crôxe de Sàn Zòrzo a dòmina in sciô Mâ Mediterànio, e o Bànco de Sàn Zòrzo o l'ariviâ a manezâ 'n patrimònio asæ ciù grànde de quéllo de ciù inportànti cazàdde ouropȇe, che a-o Bànco domandiàn de spésso palànche e agiùtti. Asestâ in mòddo segûo in scî mónti a-e sò spàlle e lóngo e dôe Rivȇe, tra Mónego e Pòrtovénere, Zȇna a da a-o sò domìnio de tæra a fórma da Región che conoscémmo ancheu. E sò colònie, i sò contàtti inte tùtto o móndo, e sò rótte mercantîli ghe dàn quélla richéssa e quélle conpeténse che restiàn inta stöia scinn'a-a ancheu. I fæti stòrichi internaçionâli e o dovéi çercâ nȇuvi mercoéi comerciâli pòrtan i Zenéixi fȇua da-i lìmiti cazænghi do Mediterànio. Són in Cìnn-a, a-a córte di Móngoli, són a-e Canâie e a-o Càppo Vèrde, costézan l'Àfrica vèrso sùd: sorvetùtto són in Spàgna de dónde partiâ o sò çitadìn ciù famôzo pe andâ a çerca de 'na rótta nȇuva pe-e Ìndie, e in càngio o descreuviâ in Nȇuvo Móndo: l'América.
Stöia
A Repùblica de Sàn Zòrzo
A prìmma Croxâ o l'à portòu i Zenéixi into céntro do Móndo, dónde se dȇve a lô a conquìsta de Geruzalèmme (Præpotens Genuensium præsidium), dónde acquistàn colònie e mercoéi, dónde incàscian richésse straordinâie. Dòppo a vitöia da Melòria in sce Pîza, quélla de Córsola in sce Venéçia, o Mâ Néigro o l'é praticamente in lâgo zenéize. A Crôxe de Sàn Zòrzo a dòmina in sciô Mâ Mediterànio, e o Bànco de Sàn Zòrzo o l'ariviâ a manezâ 'n patrimònio asæ ciù grànde de quéllo de ciù inportànti cazàdde ouropȇe, che a-o Bànco domandiàn de spésso palànche e agiùtti. Asestâ in mòddo segûo in scî mónti a-e sò spàlle e lóngo e dôe Rivȇe, tra Mónego e Pòrtovénere, Zȇna a da a-o sò domìnio de tæra a fórma da Región che conoscémmo ancheu. E sò colònie, i sò contàtti inte tùtto o móndo, e sò rótte mercantîli ghe dàn quélla richéssa e quélle conpeténse che restiàn inta stöia scinn'a-a ancheu. I fæti stòrichi internaçionâli e o dovéi çercâ nȇuvi mercoéi comerciâli pòrtan i Zenéixi fȇua da-i lìmiti cazænghi do Mediterànio. Són in Cìnn-a a-a córte di Móngoli, són a-e Canâie e a-o Càppo Vèrde, costézan l'Àfrica vèrso sùd: sorvetùtto són in Spàgna de dónde partiâ o sò çitadìn ciù famôzo pe andâ a scrovî 'na rótta nȇuva pe-e Ìndie, e in càngio o descreuviâ in Nȇuvo Móndo.
O Sécolo di Zenéixi
I rapòrti fra Zȇna e a Penîzoa Ibérica àn 'na sòlida tradiçión ch'a coménsa co-a liberaçión da çitæ de Tortôza da-i Môi da pàrte di zenéixi (1148), a pàssa atravèrso i rapòrti co-o Pòrtogàllo do rè Gioâne I e, in particolâre, co-a famìggia Zenéize Pesàgno (costrutoî de bàrchi e navegànti) pe arivâ a quéllo ch'o vȇgne ciamòu in spagnòllo “El siglo de los genoveses” (o Sécolo di Zenéixi) conpréizo a fȇa goæra ch'a l'à vìsto o prevaléi di Aragonéixi into domìnio do Mediterànio Òcidentâle e in Sardégna.
O no l'é 'n câxo chò-u Cristòffa Colónbo o foîse in Spàgna. E o no l'é 'n câxo che i Zenéixi, di quæ ciù de 'n tèrzo o vivéiva in Spàgna, da ste sò bâze, spécce da Sevìggia, manezésan i tràfeghi richìscimi che ne vegnîvan da-i teritöi do Nȇuvo Móndo che i spagnòlli stâvan conquistàndo. Pèrso o Mâ Néigro e e colònie into Levànte a caxón di Tùrchi, i Zenéixi àn capîo ch'aviéivan dovûo spostâ de 180° i sò interèsci comerciâli, gjâ i éuggi da Levànte a Ponènte cómme avéiva fæto o Colónbo e, in càngio, sostitoî e spéçie con l'argénto che, se dîva, o nascéiva in América, o luxîva a Sevìggia ma o finîva asoteròu a Zȇna.
O scìnbolo de sto procèsso chi o l'à nómme Andrîa Döia, Poæ da Pâtria zenéize, òmmo de fidùccia de l'inperatô Càrlo V, ch'o l'à saciûo zugâ con quésto gròsso flùsso econòmico e o l'à dæto a-a Repùblica risòrse econòmiche e strutûe polìtiche che són duæ scinn'a-a Napolión.
O declìn scinn'a Napolión
A Repùblica, inadàtta a zugâ 'na sò polìtica èstera, a vîve sciorbîa inte l'òrbita spagnòlla e a ne gestìsce e finànse pe 'n lóngo perîodo, a-o mànco scìnn-a quànde gh'é quarcösa da aministrâ. Ma e richésse spagnòlle, coscì cómme a sò poténsa, vàn amermàndo e pe l'Inpȇro Ibérico, atacòu da l'Olànda e da l'Inghiltæra, Zȇna a no sèrve ciù e a vȇgne mìssa da pàrte. Sénsa l'agiùtto spagnòllo, a Repùblica Oligàrchica a rèsta izolâ, asfìtica e esclûza da-i tràfeghi inportànti; a proviâ a fâ 'na spediçión inte l'Indonézia pe çercâ 'n âtro futûro, ma o tentatîvo o vȇgne fermòu da-i Olandéixi. Into Mediterànio a prezénsa di Barberéschi e l'incapaçitæ de poéli conbàtili, i tràfeghi che no réndan ciù perché òua tùtto gîa vèrso l'Atlàntico, i mercoéi de lóngo ciù pövei fàn in mòddo chi-â prezénsa zenéize a no l'é che l'ónbra de quéllo ch'a l'ȇa 'na vòtta. Pe de ciù, a Repùblica a se dȇve difénde da-i Françéixi a-i quæ a l'é costréita a cȇde a Còrscica, e da-i Piemontéixi che vȇuan a región pe poéi avéi 'n avertûa in sciô mâ. A Repùblica de Sàn Zòrzo a no l'é bónn-a a renovâse e a pàssa coscì i ùrtimi ténpi da sò stöia a difénde a sò indipendénsa da-i Savöia e a conbàtte pe tòcchi picìn da sò tæra con nómmi famôxi de marchezâti e principâti ma pövei e picìn cómme mandìlli. A nìnte sèrvan fæti cómme quélli do Balìlla se no sôlo cómme inùtili prȇuve d'òrghéuggio. In sciâ fìn arîva o Napolión ch'o scancèlla tùtto, o a trasfórma in Repùblica Lìgure pe pöi anétila a-a Frànsa. Pe 'n schèrso do destìn, a scancelâ l'ùrtima de Repùbliche Marén o l'é stæto un ch'o poéiva beniscìmo ȇse 'n sò fìggio: de fæti a Còrscica a l'é stæta vendûa a-i Françéixi l'ànno prìmma da nàscita do Napolión che coscì o l'é nasciûo françéize.
Govèrno
Fórme de govèrno
_-_DSC02421.JPG)
A stöia de Zêna e da sò repùblica a pœ êse ricostroîa atravèrso i anâli do Càfaro (do XI sécolo) e di outoî vegnûi dòppo ch'àn continoòu o racónto. Gràçie a ste òpere chi l'é poscìbile segoî l'evoluçión no sôlo da Repùblica ma da sò fórma de govèrno ascì[2]. 'Na ciæa descriçión de cómme i contenporànni sentîvan a particolâ fórma d'òrganizaçión do stâto zenéize a l'è quélla scrîta da Mattê Senarga (dûxe da-o 1595 a-o 1597) into sò Discórso in sciâ çitæ e a Repùblica de Zêna[3]:
|
«O no l'apartêgne a nisciùn di tréi govèrni boìn, ni a-i tréi gràmmi, notæ da l'Aristòtele, benscì o l'é 'na mescciûa de quésti, o no l'é asolutaménte 'na democraçîa, zaché o pòpolo o no gh'à nisciùn potêre, o no l'é 'n'aristocraçîa, zaché tùtti i inscrîti, ò sæ i “nòbili”, a govèrnan; no se peu ciamâla “libertæ” zaché o pòpolo o l'é giudicòu con severitæ» |
Da-o pónto de vìsta da fórma de govèrno, a stöia da Repùblica zenéize a vén spartîa inti çìnque perîodi chi sótta scrîti:
- Perîodo di Cónsoli: a fórma ciù "democràtica"; a l'iniçia co l'efetîvo consegoiménto de l'indipendénsa e l'instituçión da Compagna Communis into 1099.
- Perîodo di Poistæ: pasàggio divegnûo necesâio co-o crésce de l'instabilitæ inta prìmma fórma da Repùblica. A l'é a fìn do govèrno “democràtico".
- Perîodo di Capitànni do pòpolo: pasàggio obligatöio a caxón de 'na nêuva fórma d'instabilitæ pe córpa de lòtte fra i "ranpìn" e i "mascheræ".
- Perîodo di Dûxi a vìtta: o coincìdde co-o sécolo de màscimo splendô da Repùblica, scibén ch'o l'é stæto o govèrno ciù outoritâio de tùtti.
- Perîodo di Dûxi in càrega sôlo doî ànni: l'ùrtimo da stöia da Repùblica indipendénte; inte sti ànni chi a s'é fæta ciù fòrte a fórma de govèrno aristocràtica.
De ciù, pe tùtta a sò stöia, inta Repùblica a gh'è stæta a tradiçión che o clêro o no poéiva ricrovî càreghe pùbliche[4]. In particolâ e tàppe de l'evoluçión do Stâto zenéize, segóndo a fórma de govèrno adotâ, són e segoénti.
| Perîodo | Fórma de govèrno | Anotaçioìn |
|---|---|---|
| 1099-1129 | Cónsoli | avéivan e càreghe do Stâto e di Ciæti |
| 1130-1216 | Poistæ e/ò Cónsoli di Ciæti | càreghe separæ |
| 1217-1311 | Podestà, Capitànio ò Capitànni do pòpolo | |
| 1311-1314 | Vicâi de l'inperatô Rìcco VII | |
| 1314-1317 | Poistæ | l'ùrtimo Poistæ no zenéize o l'é Zambellino di Bernardo, de Bréscia |
| 1317-1318 | Doî capitànni do pòpolo | diarchîa |
| 1318-1335 | Vicâi do rè Bèrto de Nàpoli | |
| 1335-1339 | Doî capitànni do pòpolo | diarchîa |
| 1339-1528 | Dûxi con dignitæ a vìtta | o prìmmo o l'é stæto Scimón Bóccanéigra |
| 1528-1797 | Dûxi con dignitæ bienâle | o prìmmo o l'é stæto Oberto Cattannio Lazzao |
Da segnalâ che, inte l'ùrtimo perîodo scìn a-o 1797, a repùblica a vêgne governâ ségge da dûxi ségge da governatoî foestê, quànde a l'êa sotomìssa a âtri stâti. Pe-o cùrto perîodo depoî a liberaçión da-o domìnio françéize, da-o 26 arvî 1814 a-o 7 zenâ 1815, gh'è stæto ascì 'n govèrno provizöio ch'o l'àiva cómme prescidénte Gêumo Særa.
Instituçioîn de govèrno
Dûxe
A Zêna o dûxe o l'êa 'na figûa centrâle de l'ordinaménto da Repùblica, institoîa a partî da-o 23 dexénbre 1339, aprêuvo a-a crîxi do precedénte scistêma di capitàni do pòpolo, da Scimón Bóccanéigra, elezûo con dignitæ a vìtta.
O scistêma di dûxi inta repùblica mainâ zenéize o duiâ scìn a-a fìn da stöia da repùblica aristocràtica, avegnûa into 1797 con l'invaxón napoliònica e a creaçión da Repùblica Lìgure. De ciù quésto perîodo se pœ divìdde inte âtri doî intervàlli: defæti, co-a rifórma de Drîa Döia do 1528, cómme za acenòu, s'êa pasòu da 'n scistêma a dûxi con dignitæ a vìtta a avéi dûxi elezûi ògni doî ànni. A ògni mòddo quésta càrega a l'è stæta storicaménte spartîa tra dötræ de famìgge ciù inportànti da çitæ; sorviatùtto i Fregoso (con 13 dûxi, sôlo into perîodo da dignitæ a vìtta), i Adorno e i Döia.
A livéllo de tìtolo pe tànto ténpo o Dûxe de Zêna o vêgne conscideròu cómme o dùcca da çitæ, e dónca sotostànte (pe-o ciù fórmalménte) a l'Inpeatô do Sâcro Româno Inpêro, sotomisción formâle ch'a finiâ co-o Zane Françesco Brignoe, gràçie a 'na rifórma di tìtoli co-a quæ i Dûxi saiàn conscideræ pægi a tùtti i âtri càppi de stâto. De ciù, scìn a-a sò cesión a-a Frànsa do 7 zùgno 1746 e da l'elevaçión de quésto teritöio a-o ràngo de régno, i Dûxi avéivan o tìtolo de rè da Còrsega ascì, dónca êan ofiçialménte "Dûxe e Rè da Còrsega".
Gràn Conséggio e Consegétto
O Pâxo, vìsto da ciàssa Matteotti
O Salón do Gràn Conséggio
O Salón do Consegétto (quéllo de stæ)
Quésti doî òrgani són stæti institoîi ànche lô co-a rifórma do 1528 vosciûa da Drîa Döia, o quæ o l'avéiva incaregòu 12 riformatoî de creâ 'n nêuvo scistêma de govèrno pe garantî 'na magiô stabilitæ a-a Repùblica de Zêna. Prìmma de tùtto o vêgne cangiòu o nùmero di abèrghi, aomentòu da 23 a 28 con l'amisción de 5 cazàdde de nobiltæ ciù recénte: i Giustinién, i Promontöio, i Sòuli, i De Frànchi e i Di Fornæ, òua scrîti a-o Liber Nobilitatis Genuensise[5][6].
Riformòu o scistêma di abèrghi saián dónca introdûti i doî Conséggi, conpòsti da raprezentànti a dignitæ anoâle, che fonçionâvan a-a segoénte manêa[5]:
- o Gràn Conséggio o l'êa formòu da 400 conponénti, estræti a sòrte tra l'elénco di scrîti a-o lìbbro da nobiltæ e o se riunîva inta sâla prinçipâ do Pâxo, dîta pròpio Salón do Gràn Conséggio.
- o Consegétto o l'êa pe cóntra conpòsto da 100 ménbri, estræti a sòrte tra i raprezentànti do Gràn Conséggio, e o dispónéiva de doî divèrsci saloîn pe-e riunioîn. Defæti, de stæ, o se riunîva inte 'na sâla do Pâxo afaciâ vèrso nòrd, dîta "Consegétto de stæ", méntre d'invèrno o se spostâva inte 'n âtra, espòsta a sùd e dónca ciù câda, dîta "Consegétto d'invèrno".
I conponénti do Gràn Conséggio avéivan ànche o conpîo de elêze, da quànde a sò càrega a l'èa divegnûa bienâle, o Dûxe[7], o quæ o saiâ afiancòu da doî grùppi de consegê. O prìmmo o l'êa formòu da 8 senatoî, e o l'avéiva fonçioîn legislatîve, méntre o segóndo, conpòsto de 8 procuæ, o l'avéiva sorviatùtto fonçioîn de gestión finançiâia. Conpletâva l'ordinaménto giurìdico da Repùblica de Zêna o sò prinçipâ òrgano giudiçiâio, o Magistrâto di Màscimi Scindicatoî, o quæ o l'avéiva l'inportànte conpîo de controlâ che tùtti i âtri òrgani governatîvi rispetéssan a lézze[5].
Depoî l'introduçión de quésta rifórma ghe saián çèrtidùn novitæ (prezénpio into 1547 co-a rifórma do Garibetto ò co-e leges novae do 1576)[8][9], ma se tratiâ prinçipalménte de cangiaménti con rigoàrdo a-i mòddi de eleçión a-i conséggi ò a-a conpoxiçión di lìbbri da nobiltæ, méntre a strutûa òrganizatîva da Repùblica restiâ fondamentalménte a mæxima scìn a-a chéita da repùblica aristocràtica, avegnûa into 1797[10].
Da-i Anâli de Agostìn Giustiniàn (1424) in scî posediménti zenéixi
O fæto l'é che Zêna inte quélli ténpi a fâva, e a frequentâva asæ o tràfego de mercançie into levànte, e a posedéiva in sce l'îzoa de Cîpro a çitæ de Famagósta, a posedéiva l'îzoa de Scîo, e a çitæ de Pêra, e into Mâ Pòntico (Mâ Néigro) ò sæ into pónto Eosîno ciamòu da-a génte Mâ Magiô a posedéiva a tæra ciamâ Samàstro, ch'a l'é inte l'Anatòlia, inte quélla pàrte che i Latìn ciàman Pònto e Bitìnia, e da-arénte a-o sciùmme Parthémio ciamòu da-i antîghi Amìstris, a posedéiva inta Tàorica Chersonésso (a Crimêa), che quélli vegnûi dòppo àn ciamòu Tartàia e Gazàia, o Cébalo, Soldàia, Càffa, e a Gòthia (Dâcia), ch'o l'é o pàize abitòu, segóndo quéllo che dîxe i abitànti mæximi ò sæ quéllo che rèsta de l'ezèrcito chò-u Gofrêdo de Bogión o l'à portòu in Tæra Sànta, e o parlâ da génte de Gòthia o gh'à ancón de scimilitùdini co-a léngoa françéize, e inta Palùdde Meòtide (Meòçia), ò sæ into mâ da Tària a posedéiva a tæra de Tànn-a da-arénte a-a fôxe do sciùmme Tànai, ch'o l'é quéllo ch'o fa da confìn fra l'Àzia e l'Ouröpa. E inta tæra ciamâ o Cöpa, inte quélla palùdde ascì, a gh'avéiva giurisdiçión, e inte tùtte e sorvedîte tære a sò presénsa a l'êa asæ grànde, cómme féugge de l'èrbo ch'a l'êa a Repùblica, e se trafegâva ascì in Scinöpi (Scinöpe), in Trapezónda (Trebizónda), in Savastòpoli (Sebastòpoli), e into Bòsforo, e co-i Scignôri de quélli pòsti a Repùblica a gh'avéiva inportànti acòrdi, e dapertùtto a ghe mandâva Cónsoli, scrivén, e âtri ofiçiâli.
Nòtte
Bibliografîa
Vôxe corelæ
Âtri progètti
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
