Дидона

Дидона (старогрчки: Διδώ), исто така позната како Елиса (Ἔλισσα),^[1] била легендарната основачка и прва кралица на феникискиот град-држава Картагина (лоцирана во Тунис), во 814 година п.н.е. Според повеќето записи, таа била кралица на феникискиот град-држава Тир (кој се наоѓал во Либан), која избегала од тиранијата за да го основа својот град во северозападна Африка. Позната само преку старогрчки и римски извори, од кои сите биле напишани долго по основањето на Картагина, нејзината историчност останува неизвесна. Најстарите споменувања за Дидона му се припишуваат на Тимеј, кој живеел во Таормина во Сицилија, а починал околу 260 година п.н.е., што е околу пет века по датумот наведен за основањето на Картагина.

Тројанскиот херој Енеј ѝ раскажува на Дидона за Тројанската војна (Герен, 1815 г.). Во „Енеида“, Дидона се вљубува во Енеј и останува со скршено срце кога тој си заминува.

Тимеј ги раскажал легендите околу основањето на Картагина од страна на Дидона во неговата „Сицилијанска историја“. Според неговото сведоштво, Дидона ја основала Картагина во 814 година п.н.е., приближно во исто време со основањето на Рим, и алудирал на растечкиот конфликт помеѓу двата града во неговото време.^[2][3]

Деталите за ликот, животот и улогата на Дидона во основањето на Картагина се најпознати од епската поема на Вергилиј, „Енеида“, напишана околу 31 година п.н.е. и објавена по смртта на Вергилиј, околу 19 година п.н.е., која ја раскажува легендарната приказна за тројанскиот херој Енеј. Дидона била опишана како паметна и претприемчива жена која избегала од својот безмилосен и автократски брат, Пигмалион, откако открила дека тој е одговорен за смртта на нејзиниот сопруг. Како мудра водачка, таа ја основала Картагина и ѝ помогнала да напредува.

Дидона е трајна фигура во западната култура и уметност од раната ренесанса до 21 век. На почетокот на 20 век, таа станала национален симбол на Тунис, а туниските жени можат поетски да се опишат како „Ќерки на Дидона“.

Име

Дидона, слика од Досо Доси.

Многу од имињата во легендата за Дидона се од пунско потекло, што укажува дека првите грчки автори кои ја споменувале оваа приказна се повикувале на феникиски записи. Една претпоставка е дека Дидо е епитет од истиот семитски корен како Давид, што значи „Возљубен“.^[4] Други наведуваат дека Дидо значи „скитник“.^[5][6]

Според Мари-Пјер Ноел, „Елишат/Елиша“ е име кое постојано се споменува на пунските завети. Составен е од

• пунскиот рефлекс на *ʾil- „бог“, што може да го означува далечниот феникиски бог-творец Ел, или може да биде име за Бог во јудаизмот,

и

• „‐иса“, што може да биде или „ ʾiš “ (𐤀𐤎), што значи „оган“, или друг збор за „жена“.^[5]

Во други дела се наведува дека тоа е женска форма на Ел.^[7] На грчки се појавува како Theiossô, што во превод значи Élissa: el станува theos.^[5]

Рани извори

Енеида, Книга IV, Смртта на Дидона. Од Вергилиј Ватикан (Ватиканска библиотека, Код. Ват. лат. 3225)

Личноста на Дидона може да се проследи до споменувањата на римските историчари за изгубените списи на Тимеј од Тавромениум во Сицилија (околу. 356–260 п.н.е.).

Единствениот зачуван целосен запис пред Виргилиевиот третман е оној на Виргилиевиот современик Гнеј Помпеј Трог во неговите Филипски истории, како што биле прикажани во дигест или епитом направен од Јунијан Јустин во 3 век од н.е.

Историчност и датирање

Дидона и Енеј, од римска фреска, Помпејански трет стил (10 п.н.е. – 45 н.е.), Помпеја, Италија.

Доказите за историчноста на Дидона (што е прашање независно од тоа дали таа некогаш го запознала Енеј) се поврзани со доказите за историчноста на други членови од нејзиното семејство, како што е нејзиниот брат Пигмалион и нивниот дедо Балазерос. И двата крала се споменати, како и Дидона, во списокот на тирски кралеви составен од Менандер од Ефес, каков што бил зачуван во „Против Апион“ од Јосиф, i.18. Јосиф го завршува својот цитат од Менандер со реченицата „Сега, во седмата година од неговото [Пигмалионово] владеење, неговата сестра избегала од него и го изградила градот Картагина во Либија“.

Каменот Нора пронајден во Сардинија, според Френк Мур Крос го споменува pmy[y]tn или p'mytn, што во грчката традиција е преведено како Пигмалион, како крал на генералот кој го користел каменот за да ја забележи својата победа над локалното население.^[8] Според палеографските податоци, каменот се датира во 9 век п.н.е. Ако толкувањето на Крос е точно, ова претставува натписен доказ што го поткрепува постоењето на кралот на Тир од 9 век п.н.е. по име Пигмалион.

Неколку научници го идентификувале Баали-маанцер, кралот на Тир кој му оддал данок на Шалманесар III во 841 година п.н.е., со 𐤁𐤏𐤋𐤏𐤑𐤅𐤓-азор (феникиска форма на името) или Баал-Есер/Балазерос (старогрчка форма на името), дедото на Дидона.^{[9][10][11][12]} Ова му дава веродостојност на извештајот на Јосиф/Менандер кој ги именува кралевите на Тир од Авивал и Хирам I па сè до времето на Пигмалион и Дидона.

Смртта на Дидона, од Гверчино, 1631 година.

Според Ј.М. Пењуела, разликата во двата датуми за основањето на Картагина имаат објаснување ако разбереме дека Дидона избегала од Тир во 825 година п.н.е., но поминале единаесет години пред првобитните жители да ѝ дадат дозвола да изгради град на копното, години обележани со конфликт при кој Тирците прво изградиле мал град на остров во пристаништето.^[13] Дополнителни информации за активностите на Дидона по напуштањето на Тир се наоѓаат во статијата за Пигмалион, заедно со резиме на подоцнежните научници кои ја прифатиле тезата на Пењуела.

Некои хронолошките размислувања служат за да се побие идејата дека таа можеби имала каква било врска со Енеј. Енеј се борел во Тројанската војна, која конвенционално се датира од 14-ти до 12-ти век п.н.е., што е премногу рано за Енеј да бил жив во времето на Дидона. Дури и на датумот во 864 година п.н.е. што историскиот ревизионист Дејвид Рол го смета за крај на Тројанската војна,^[14] Енеј би имал околу 77 години кога Дидона избегала од Тир во 825 п.н.е. и 88 кога таа почнала да ја гради Картагина во 814 година (по реконструкцијата на Пењуела), што тешко е во согласност со романтичните интриги меѓу Дидона и Енеј што ги замислил Вергилиј во „Енеида“. Според Велеј Патеркул, Кадис и Утика (чие име приближно значи „Стар град“ наспроти Картагина што значи „Нов град“) биле основани повеќе од 80 години по Тројанската војна^[15] и пред Картагина, за која тој тврдел дека била основана 65 години пред Рим (753 + 65 = 818 п.н.е.).^[16]

Вергилиевата „Енеида“

Дидона седи на престол, придружувана од слугинка, гледајќи ја персонификацијата на Африка облечена во слонова кожа. Бродот на Енеј се појавува во позадина. Фреска во Помпеја.

Референците на Вергилиј во „Енеида“ генерално се совпаѓаат со она што го запишал Јустиновиот запис за Трог. Вергилиј го именувал Бел како татко на Дидона, при што овој Бел понекогаш бил нарекуван Бел II од подоцнежните коментатори за да се разликува од Бел, син на Посејдон и Либија, во пораната старогрчка митологија. Класичарот Т.Т. Дјук сугерирал дека ова било хипокористикон на историскиот татко на Пигмалион и Дидона, Матан I, познат и како MTN-BʿL (Matan-Baʿal, „Дар Господов“).^[17]

Вергилиј постојано ја користи формата Дидо во номинатив, но користи имиња изведени од Елиса за другите падежи.

Подоцнежна римска традиција

Овидиј

Писмото 7 од Овидиевите „ Хероиди“ е фиктивно писмо од Дидона до Енеј напишано непосредно пред таа да се искачи на кладата. Ситуацијата е иста како во „Енеида“ од Вергилиј.

Во „Фасти“ (3.545f) Овидиј воведува еден вид продолжение во кое се вклучени Енеј и сестрата на Дидона, Ана Перена.

Силиј Италик

Дидона, припишана на Кристоф Коше, порано во Марли (Лувр)

Ликот на Дидона влијаел на заплетот на поемата „Пуника“ од Силиј Италик, прераскажување на настаните од Втората пунска војна што црпела од митолошките корени на конфликтот. Во Книга 1, Силиј раскажува за основањето на Картагина од страна на Дидона, припишувајќи го непријателството на градот кон Рим на освојувачките аспирации на нејзината божица-заштитничка Јунона. Во храмот на местото на самоубиството на Дидона, младиот Ханибал дознава за оваа историја од својот татко Хамилкар. Потоа Ханибал ја дава својата позната заклетва дека ќе му се спротивстави на Рим во војна пред „Елиса [Дидона], во твојата сенка“. Во оваа книга, Силиј, исто така, го следи потеклото на семејството Баркид до помладиот брат на Дидона.^[18]

Друго

Августанската историја („Tyranni Triginta“ 27, 30) тврди дека Зенобија, кралицата на Палмира кон крајот на третиот век, потекнувала од Клеопатра, Дидона и Семирамида.

Продолжување на традицијата

Туниска банкнота од динар издадена во 2005 година, со портрет на Елиса

Во „Божествената комедија“, Данте ја става сенката на Дидона во вториот круг на пеколот, каде што таа е осудена (поради нејзината осиромашувачка похота) да биде разнесувана засекогаш во жесток виор.

Оваа легенда ја инспирирала ренесансната драма „Дидона, кралицата на Картагина“ од Кристофер Марлоу.^[19]

Вилијам Шекспир ја споменува Дидона дванаесет пати во своите драми: четири пати во „Бура“, иако сите во еден дијалог, двапати во „Тит Андроник“, а исто така и во „Хенри VI Дел 2“, „Антониј и Клеопатра“, „Хамлет“, „Ромео и Јулија“, „Сон на летната ноќ“ и, најпознато, во „Венецијанскиот трговец“, при меѓусебното додворување на Лоренцо и Џесика.^[20]

Средбата на Дидона и Енеј од Натаниел Денс-Холанд, 1766 г.

Во Германија во 1794 година, Шарлота фон Штајн ја напишала својата драма наречена „Дидона“, со автобиографски елемент - бидејќи фон Штајн била напуштена од нејзиниот љубовник, познатиот Гете, на начин што ја потсетувал на „Енеј“.

Туниска валута со ликот на Дидона (Елиса) била издадена во 2006 година.^[21]