Лемки

Лемки (русински: Лемкы, полски: Łemkowie, украински: Лемки) — етничка група што живее во регионот Лемко (русински: Лемковина, украински: Лемківщина) во Карпатите и Закарпатија од Украина и Словачка до Полска.

Лемки

Знаме на Лемките[1]
Членови на фолклорна група од Мокре во изворна лемковска народна носија
Вкупен број
75.228
Подрачја со значајно население
Словачка	63.556 (2021)[б 1][2]
Полска	11.000 (2011)[3]
Украина	672 (попис 2001) други извори - 350.000[4] [5]
Јазици
Русински, словачки, полски, украински
Вероисповед
Претежно Украинско гркокатоличка или православна, со римокатолички малцинства
Сродни народи
Украинци, Бојки, Хуцули, Русини

Нивната народна припадност е спорна. Некои ги сметаат Лемките за подгрупа на Рутенците и ги нарекуваат Карпато-Русини или Карпато-Рутени, додека други ги сметаат за подгрупа на Украинците. Други карпатски етнички групи кои се сметаат себеси за Рутени и/или Украинци се Бојките и Хуцулите. На членовите на овие групи им биле дадени и други имиња во историјата, како Верховинци (Горјани).

Жителите на карпатските висорамнини, кои зборуваат на ист дијалект, во различни земји се нарекуваат различно, главно поради државното образование и медиумите. Исто така, истата заедница може да ја промени претпочитаната припадност со текот на времето. Во Словачка, на пример, помеѓу пописите на населението од 1991 година и 2001 година, бројот на лица кои се дефинирале како Украинци се намалил за 2.467 лица (8,6 %), додека бројот на оние кои се дефинирале како Рутенци се зголемил за 7.004 (40,6 %). Не е јасно дали се работи за истите луѓе кои ја смениле својата припадност или млади испитаници кои првпат ја избирале својата припадност или доселеници.^[6] Исто така, треба да се земе предвид дека категоријата „Лемко“ не била вклучена во анкетните прашања. Во Украина, речиси сите Лемки зборуваат лемски и стандарден украински (според украинскиот попис од 2001 година). Украина, за разлика од соседните земји, им негира на Лемците посебен етнички и јазичен статус.^[7] На пописот на населението во Полска во 2011 година, 11.000 луѓе се дефинирале како Лемки, од кои 6.000 за Лемки, 4.000 за Лемки/Полјаци и 1.000 за Лемки/други.^[3]

Територија

Карта на регионот Лемковина

Лемковската татковина обично се нарекува Лемковина или Лемковшчина (русински: Лемковина, украински: Лemкiвщина, полски: Łemkowszczyzna). До 1945 година, територијата од реката Попрад на запад до долината на реката Ослава на исток ѝ припаѓала на Лемковина, односно главно во денешна Полска во Мала Полска и Поткарпатските Војводства. Овој дел од Карпатите е главно обезшумен, што овозможило аграрно стопанство и традиционални занимања како што се пасење говеда и овци.

Лемковина станала дел од Полска за време на средновековното раздобје на Пјастите, а во 1772 година дел од австриската провинција Галиција.^[8] Во нејзин состав останала до распадот на Австроунгарија во 1918 година, кога Лемко-Русинската Република ја прогласила својата независност. Независноста не траела долго и републиката била вклучена во Полска во 1920 година.

Поради присилната депортација на Украинците од Полска во Советскиот Сојуз по Втората светска војна, повеќето од Лемките во Полска биле преселени од нивната историска татковина во поранешните германски територии во Северозападна Полска или во Украинската Советска Социјалистичка Република.^[9] Само Лемките во Прешовскиот Крај во денешна Словачка живеат на земјата на нивните предци, и неколку Лемки кои се преселиле во својата татковина кон крајот на 1950-тите и подоцна. Лемките се/биле соседи на Словаците, Карпатските Германци и Сонч Лахите (Полјаци) на запад, Погорчаните (Полјаци) и Долините (подгрупа на Русините) на север, Украинците на исток и Словаците на југ.

Историја

Споменик во спомен на протерувањето на Лемките во Переможне, Луганска Област (Украина).

Спомен-плоча со натпис на полски (лево) и украински на која пишува: „Во спомен на прогонетите од Лемковина на педесетгодишнината од Операцијата Висла, 1947-1997 година“.

Потеклото на Лемков се објаснува со неколку хипотези, но, како и сите Русини, најверојатно имаат различно етногенетско потекло. Лемките и другите Карпато-Русини се сметаат за потомци на средновековните бели Хрвати,^{[10][11][12][13][14]} погодени од доселувањето на Словаци под влијание на Рутенците,^[15] и Власите во 14 и 15 век.^[10][15][16]

Лемковина станала дел од Полска за време на полската средновековна династија Пјасти, но често била предмет на судир со соседна Киевска Русија. Градот Санок, на пример, кој тогаш му припаѓал на Полска, бил освоен од Владимир I Киевски во 981 година. Во 1018 година бил вратен во Полска, во 1031 година назад во Киевска Русија и во 1340 година (Казимир III) назад во Полска. Градот Санок првпат бил споменат во Ипатскиот летопис во 1150 година. По поделбата на Полска во 1772 година, Лемките станале етничко малцинство во австриската провинција Галиција и Лондомерија.^[17] Масовното иселување од оваа територија на запад од економски причини започнала кон крајот на 19 век. По Првата светска војна, Лемките основале две краткотрајни републики, русофилската Лемковско-Русинска Република во западна Галиција и украинофилската Република Команч.

Се проценува дека околу 130.000 до 140.000 Лемки живееле во полскиот дел на Лемковина во 1939 година. Депопулацијата на овие земји се случила преку принудното преселување, првично во Советскиот Сојуз од околу 90.000 луѓе, а подоцна во новостекнатите западни земји на Полска од околу 35.000 луѓе во Операцијата Висла кон крајот на 1940-тите. Акцијата била наредена од државата да го отстрани цивилното население кое би можело да ги поддржи герилците во војната што ја водела Украинската бунтовничка армија во југоисточна Полска.

Приближно 5.000 семејства Лемки се вратиле во нивните родни подрачја во Полска помеѓу 1957 и 1958 година.^[18] Правото на враќање официјално им било дадено во 1956 година. Денес, лемковското население во полскиот дел на Лемковина брои само околу 10.000-15.000 жители. Околу 50.000 Лемки живеат во западните и северните делови на Полска, каде што биле преселени во поранешните германски села во областите отстапени на Полска. Меѓу нив, на пописот од 2002 година, 5.863 луѓе се определиле како Лемки. Во Полска веројатно живеат околу 60.000 етнички Лемки. Во Лемковина, Лемките живеат во селата Лосие, Криница-Здрој, Новица, Здиња, Гладишов, Ханчова, Зиндранова, Ушие Горлики, Бартне, Бинџарова и Биеланка. На друго место може да се најдат во Мокре, Шчауна, Кулашна, Жепедж, Турзањск, Комача, Санок, Нови Сач и Горлице.

Во 1968 година, во Зиндранов бил отворен музеј посветен на културата на Лемките, а во Здиња секоја година се одржува фестивал на Лемките.

Јазик

Музејот на Лемките на отворено во селото Зиндранова

Словенските наречја во Средна Европа образуваат, или се пред образување стандардизација, дијалектен континуум со нејасни граници меѓу соседните варијанти. Прашањето за јазичните граници станало контроверзно политичко прашање по распаѓањето на Австроунгарија, а подоцна и на Советскиот Сојуз во национални држави, секоја со само еден официјален јазик. Лемковските наречја споделуваат многу одлики со другите карпатски наречја, кои надвор од лингвистите често се комбинираат во русинскиот јазик.^[19][20] Сепак, многу Украинци сметаат дека русинскиот како целина, вклучително и лемковскиот, е наречје на украинскиот. Лемките својот јазик го нарекуваат едноставно „лемски“ наместо украински или русински.

Лемското наречје било под силно влијание на јазиците на соседните народи и владејачката елита. Лемскиот јазик вклучува некои обрасци што се совпаѓаат со полскиот и словачкиот јазик, поради што некои го нарекуваат преодно наречје помеѓу полскиот и словачкиот јазик. Некои дури сметаат дека лемското наречје во Источна Словачка е наречје на словачкиот јазик.

Методиј Трохановски ја составил Лемската азбука (Perša knyžečka dlja narodnŷch škol) и Првата читанка (Druha knyžečka dlja narodnŷch škol) во 1936 година за употреба во училиштата во областа на лемко-поговорничкиот јазик.^[21] Во 1934 година лемковскиот јазик бил воведен како наставен јазик во училиштата во Лемковина. Учениците учеле од учебниците подготвени од Трохановски, а издадени од Државната издавачка куќа. Непосредно пред избувнувањето на Втората светска војна, полските власти ги замениле овие учебници со украински.^[22] Значајна теренска работа на лемското наречје била спроведена од полскиот лингвист Зџислав Штибер пред нивното раселување.

Според податоците на Централниот завод за статистика на Полска, во учебната 2010-2011 година, лемковскиот како прв јазик се изучувал во дваесет основни училишта и меѓуучилишни групи и во десет училишта и меѓуучилишни групи на ниско средно ниво каде наставата ја следеле 188 ученици.^[23]

Кон крајот на 20 век, некои Лемки/Русини, главно иселеници од областа на јужните падини на Карпатите во денешна Словачка, почнале да ја кодифицираат стандардната граматика на лемското наречје, која била претставена на 27 јануари 1995 година во Прешов, Словачка. Во 2013 година, Питер Криницкиј го превел познатиот роман „Малиот принц“ на лемкоски јазик.^[24]

Вера

Типична дрвена лемковска црква во Свидник, Словачка

Важен аспект на лемковската култура е нивната длабока посветеност на византиското христијанство, кое на источните Словени им било претставено од Византија преку Моравија преку напорите на светите Кирил и Методиј во 9 век. Првично, Лемките се придржувале кон православието, но во 17 век, за да ја избегнат латинизацијата, ја склучиле Брестската унија со Римокатоличката црква.

Повеќето Лемки денес се католици од источниот или византискиот обред. Во Полска, тие припаѓаат на Украинската грчко-католичка црква со римокатоличко малцинство или на Русинската католичка црква во Словачка. Значителен број Лемки припаѓаат на Источната православна црква . Преку напорите на маченичкиот свештеник, отец Максим Сандович, кого Полската православна црква во 1990 г. го прогласила за светец, на почетокот на 20 век источното православие повторно било воведено во многу лемковски области кои претходно ја прифатиле Брестовксата унија.

Белешки

1. Наведени како Русини; вклучува 23.746 лица со примарна етничка припадност и 39.810 лица со секундарна етничка припадност.