Орфизам

Орфизам (поретко Орфицизам; старогрчки: Ὀρφικά) е име дадено на збир од религиозни верувања и практики^[1] со потекло од Стара Грција и хеленскиот свет,^[2] , како и кај Тракијците,^[3] поврзани со литературата, му се припишуваат на митскиот поет Орфеј^[4], кој се спуштил во подземјето и оттаму се вратил. Орфиците, исто така, ја почитувале Персефона (која се спуштала во подземниот свет и потоа се враќала) и Дионис или Бах (кој исто така се спуштил во подземниот свет и се вратил). Орфиците ги измислиле Дионизиските мистерии.^[5] Поезија која содржи јасни орфички верувања се проследува наназад до 6 век п.н.е.^[6] или најмалку 5 век п.н.е. како и графити од 5 век пред нашата ера кои очигледно се однесуваат на "орфиците".^[7]

Орфичките мозаици биле пронајдени во многу доцноримски вили

Класични извори, како на пример, Платон, зборуваат за "орфичките иницијатори" (старогрчки: Ὀρφεοτελεσταί) и за соодветните ритуали, иако во целина не се знае колку "орфичката" книжевност била навистина поврзана со ритуалите.^[8] Како и во Елевсинските мистерии, поведувањето во орфичките мистерии ветувало предности во задгробниот живот.

Хермес, Евридика и Орфеј (релјеф од вилата Албани во Рим)

Орфеј

Во грчката уметност и литература Орфеј за првпат се појавил како познат пејач во 6 век п.н.е. Традицијата што Орфеј ја пеел а Музај ја запишал може да го одразува моментот на преминот од усна во писмена книжевност - што веројатно се случило во втората половина на 7 век п.н.е. - и ова можеби било времето кога песните биле составени^[9].

За поетите од Стара Грција, Орфеј бил пејач кој поседувал натприродни сили. Како таков, тој бил запишан помеѓу Аргонаутите. Според еден александриски поет, Орфеј ги смирил неговите скарани другари пеејќи им за создавањето на светот и за боговите. Еврипид пишувал за посебната врска на Орфеј со подземјето. Релјеф во Неапол, од крајот на 5 век п.н.е. го опишува неговиот обид да ја врати својата жена Евридика од мртвите. Малку порано истиот тој век, Полигнот ја насликал познатата слика за подземјето каде Орфеј бил прикажан со лира во раката, среде група легендарни музичари. Се чини веројатно дека оваа фигура на Орфеј го рефлектира постоечкото тело на орфичната поезија, дека неговите особини, всушност, ја претставуваат неговата содржина - теогонија за создавањето и описот на подземниот свет и на судбината на душата таму^[9].

Орфичко (космичко) јајце. Една стара орфичка химна му се обраќа: Неизречен, скриен, блескав потомок, се вртиш и ја истргнуваш темната магла што лежи пред твоите очи и ги мавташ крилјата, се будиш, и на овој свет носиш чиста светлина^[10][11]

Особености

Главните елементи на орфизмот се разликуваат од популарната старогрчка религија на три начини:

1. Во орфизмот човечките души се карактерисирани како божествени и бесмртни, но осудени да живеат (некој период) во "мачен круг" на последователни телесни животи преку метемпсихоза, или преселба на душата, односно реинкарнација;
2. Орфиците припишувале аскетски начин на живот кој заедно со тајните првични ритуали, требале да бидат гаранција не само за евентуалното ослободување од "мачниот круг", туку и за спојување со богот или боговите;
3. Орфизмот се засновал на свети списи за потеклото на боговите и на човечките битија.

Докази

Изразито орфички ставови и практики се потврдени уште кај Херодот, Еврипид и Платон. Неодамна објавениот [[Дервентски папирус] од Солунско овозможува орфичката митологија да се датира од крајот на 5 век п.н.е.^[12] ако не и од некој уште постар период.^[13] Други натписи кои се наоѓаат во различни делови на грчкиот свет сведочат за почетокот на постоењето на движењето со истите основни верувања кои подоцна биле поврзани со орфизмот.

Голем број фрагменти од орфичките песни преживеале, од кои некои припаѓаат на песните што биле познати во Атина во 5 и 4 век пр.н.е^[9].

Мозаик за раѓањето на Дионис во Куќата на Еон (Археолошки парк Пафос), 4 век

Теогонија

Цитатот на Платон за пасусите на една орфична песна (во Кратул и Филеб) и описот на Изократ (во Бусирис) за она што го напишал Орфеј, сугерира една орфична теогонија многу слична на онаа што се зачувала како дело на Хесиод, поет на усната традиција од осмиот век. Од многу подоцнежните писатели (Атинагора, од 2 век и Дамаскиј, од 5 век) дознаваме за орфичките теогонии кои содржат нехесиодски елементи - оние за орфичкото (космичко) јајце и творецот Фанес. Бидејќи Фанес се чини дека може да се препознае во фигурата на Ерос која заедно со космичкото јајце се појавува во космогонијата поврзана со делото Птици на Аристофан од петтиот век, двата елементи можат да се сметаат за исконски.^[9] Трите орфички фрагменти кои претставуваат слика на универзумот, имаат изразена сличност со сликата на Платон за универзумот во митот за Ер на крајот на неговото дело Држава. Согласно овие фрагменти, небото, земјата, морето и "знаците со кои се опкружени небесата" ги држи Етер.

Митот за Дионис и титаните

Орфичките теогонии генеалошки се слични на Теогонијата на Хесиод, но деталите се различни. Тие можеби биле под влијание на источните модели на религија во близина. Главната приказна е дека Дионис (во неговата инкарнација како Загреј) е син на Зевс и на Персефона. Зевс наследството на престолот му го остава на детето, откако требал да замине поради гневот на Хера дека детето било родено од друга мајка^[14]. Титаните налутени и поттикнати од Хера одлучиле да го убијат детето. Залажан со огледало и со детски играчки, Титаните го убиле и го изеле Дионис. Атена го зачувала срцето и му кажала на Зевс кој во бес фрлил молња врз нив и ги уништил. Како резултат на ова се родило човештвото кое во себе ги содржи телата на Титаните и она на Дионис. Душата на човекот (делот на Дионис) е божествената, но телото (делот на Титаните) ја држи душата во ропство. Оттука, се кажувало дека душата се враќа во телото десет пати, врзана за тркалото на повторното раѓање.

Постојат две орфички приказни за раѓањето на Дионис: во едната срцето на Дионис било вградено во бутот на Зевс, во другата, Зевс ја забременил смртната жена Семела, што довело до вистинско повторно раѓање на Дионис.

Книжевни извори

Многу од овие детали се разликуваат во пишувањата на класичните автори. Фирмик Матерниј, христијански автор, дава различно видување со книгата За грешката на световните религии. Тој вели дека Јупитер (Зевс) првично бил (смртен) крал на Крит—концептот на Евхемер—и Дионис бил неговиот син. Дионис бил убиен, а потоа изеден. Само срцето му било спасено од страна на Атена. Статуа од гипс (истата материја која Титаните ја користат за да се прикријат себе) тогаш била направена за да изгледа како Дионис, а во неа било сместено срцето.^[15] Други извори се:

• "Протогоновата теогонија", изгубена, напишана околу 500 година п.н.е, за која се знае преку коментарот во Дервентскиот папирус и наводите на класичните автори (Емпедокле и Пиндар).
• "Евдеминската теогонија", изгубена, напишана во 5 век пред нашата ера. Производ на синкретичен дионизиско-корибантски култ.
• "Рапсодичката теогонија", изгубена, напишана во хеленистичкиот период, инкорпорирајќи претходни трудови. Позната преку резимеата кај неоплатонистичките автори.
• Орфичките химни. 87 хексаметрички песни со пократка должина напишани во доцниот хеленистички период или на почетокот на римското царско доба.

Погребни обреди и верувања

Златни орфички таблички најдени во Петелија, јужна Италија (Британски Музеј)^[16]

Задгробен живот на душата

Со оглед на тоа што Теогонијата на Хесиод содржи опис на подземјето, каде е вметната приказната за соборувањето на Титаните од страна на Зевс, овој традиционален елемент детално бил развиен во Орфичките песни каде се зборува за судбината на душата по смртта, нејзиниот суд и нејзината реинкарнација. Платон, во своите дела, јасно се осврнал на враќањето на душата кое го прочитал во орфичката литература. Во Горгиј тој се повикува на "еден од мудреците, кој тврди дека телото е гроб" и ја раскажува приказната дека душата на непросветлен човек е како сито: во Адот непросветениот е најочаен, осуден во вечноста да го полни ситото со вода, со помош на други сита^{[17][б 1]}. Во Федон (познато и како За душата) тој вели дека "човекот што ќе стигне во Адот^[18] без да доживее спознание, ќе лежи во кал, додека иницираниот, кога ќе дојде таму, ќе живее со боговите"^[19]. Во Кратил Платон исто така ја кажува теоријата на орфичките поети дека телото е гроб на душата. Два преживеани орфички фрагменти зборуваат за различните судбини на праведните и неправедните во задгробниот живот, а неколку други се занимаваат со повторното раѓање на душата во различни форми^[20]. Платон, во Менон рекол дека меѓу другите "Пиндар и многу други поети кои се божествено инспирирани ... велеле дека душата на човекот е бесмртна, и во некое време завршува, што се нарекува умирање, а во друго се преродува, но никогаш не исчезнува. Како резултат на тоа, човекот треба да го живее својот живот во најголема светост".

Погребни ритуали

Преживеаните напишани фрагменти покажуваат голем број на верувања за задгробниот живот слични на оние во "орфичката" митологија за Дионисовата смрт и воскресение. Коскени таблички најдени во Олбија (5 век п.н.е.) носат кратки и енигматички натписи како: "Живот. Смрт. Живот. Вистина. Дио(нис). Орфик." Функцијата на овие коскени таблички е непозната.^[21]

Златни таблички биле најдени во гробови во Туриј, Хипониум (Италија), Тесалија и Крит (4 век п.н.е. и подоцна) кои му давале инструкции на мртвиот. Иако овие тенки таблички се честопати само фрагменти, колективно тие претставуваат заедничко сценарио за премин во задгробниот живот. Кога покојникот пристигнува во подземниот свет, тој се очекува да се соочи со препреки. Тој мора да се погрижи да не пие од Лета ("Заборавот"), туку од базенот на Мнемосина ("Меморија"). Дадени му се формули и изрази со кои ќе се претстави себеси кај чуварите на задгробниот живот.

Јас сум син на Земјата и ѕвезденото небо. Јас сум пресушен со жед и умирам. Брзо дајте ми да се напијам студена вода од езерото на Меморија.^[22]

Други златни таблички нудат инструкции за обраќање на владетелите на подземниот свет:

Сега умре и сега оживеа, О, трипати среќен, на ист ден. Кажи ѝ на Персефона дека самиот Бах те ослободил.^[23]

Питагорејство

Орфичките ставови и практики имаат паралели со елементите на Питагорејството. Сепак, има многу малку докази за да се утврди степенот како едното движење имало влијание на другото.^[24]

Во книгата Делата на Аристотел (1908, стр. 80 Фрагменти) се споменува следното:^[25]

(..) Аристотел вели дека поетот Орфеј никогаш не постоел. Питагорејците ја припишуваат оваа Орфичката песна на некој Кекрон (види Керкопс).

Бертранд Расел (1947),^[26] го истакнал следново:

Орфиците биле аскетска секта а виното за нив било симбол како подоцна во христијанската света тајна. Опиеноста им била заради "ентузијазмот" да се спојат со богот. Тие верувале дека на овој начин се стекнуваат со мистички знаења кои не можат да се добијат со обични средства. Овој мистичен елемент влегол во грчката филозофија со Питагора, кој бил реформатор на орфизмот како што Орфеј бил реформатор на религијата на Дионис. Преку Питагора орфичките елементи навлегле во филозофијата на Платон а преку Платон кај повеќето од подоцнежната филозофија, која во некој степен била религиозна.

Платонизам

Бертран Расел (1947) посочил за Сократ:

Тој не бил ортодоксен Орфик и ги прифатил само основните учења, не и суеверијата и церемониите на прочистување.^[27]

Орфички живот

Оние што верувале во есхатолошката догма содржана во орфејските песни, следеле одредени однесувања во животот^[9].

Забрани

Адикија, неправдата против секое живо суштество, морало строго да се избегнува. Во Хиполит на Еврипид^[28] се споменува "храна без душа", која се бара од следбениците на Орфеј и веројатно се мисли на вегетаријанството. Херодот се осврнал на орфичната практика, која исто така била и питагорејска, при погребот да се избегнува употребата на волната (украдена од овците). Оние што ги почитувале овие забрани воделе "орфички живот", според зборовите на Платон во делото Закони^[9].

Иницијации

Елевсински мистерии

Проклас зборувал за оние кои биле иницирани под покровителство на Орфеј со Дионис или Коре, односно Персефона (во вториот случај, во Елефсина). Во драмата на Еврипид, Рес, Музај е Атињанин а самиот Орфеј е тесно поврзан со Елевсинските иницијации. Ваквите иницијации ги спомнува Аристофан во драмата Жаби^[29] кога еден од ликовите вели: "Орфеј ги поучил на телетаи [иницијации] и воздржаност од убивање"^[30].

Очигледно, орфичката иницијација имала суштински пишан карактер. Еврипид се осврнал на лицето кое ги почитува орфичките скрупули како "почитување на чадот на многу пишани дела". Платон споменува "куп книги" за Орфеј и Музај. Подоцнежните писатели ја контрастирале оваа пишана иницијација со визуелното откривање на Елефсина, како што напишал Павзаниј: "Оној кој видел иницијација во Елефсина или ги прочитал пишувањата кои се нарекуваат орфички, знаат што мислам". Орфичката литература се чини дека имала поврзаност со визуелната и усната поука, како "живо" учење кое се чини било слободно и достапно.

Воведувањето во мистериите требало да ја открие вистината која ќе им овозможи на луѓето да стигнат до следниот свет во состојба на безгрешност. Платон зборувал за луѓе кои "оделе по вратите на богатите", го ширеле ова верување, нудејќи им на градовите и на поединците средства за прочистување од гревовите што ги извршиле. Меѓу нив веројатно се сметаат и орфеотелестите^[31], за кои зборувал Теофраст.

Значењето на орфизмот

Дали орфизмот е филозофија или религијата? Тој секако не бил филозофски систем, бидејќи немал развиена доктрина. Се засновал на мит, потекнал од популарната орална поезија од минатото, за природата на универзумот и задгробниот живот на душата. Филозофското значење на орфичката литература лежи во нејзиното влијание, прво кај Питагора и Емпедокле, а потоа и кај Платон.

Орфизмот самиот по себе не бил ни религија, иако бил тесно поврзан со иницијациите во Елефсина и на други места, кои пак биле највпечатливите верски манифестации на Стара Грција. Религиската длабочина на орфизмот не треба да се преувеличува бидејќи немало организирани ритуали, верски заедници или свештенство. Во смислата во која вообичаено го употребуваме зборот религија во проучувањето на античкиот свет, орфизмот не бил религија^[9].

Поврзано

• Дервентски папирус
• Орфеј
• Либетра
• Пимплеја
• Фанес

Белешки

1. Приказната во старогрчката митологија се однесува на Данаидите (50 ќерки на Дан, кралот на Аргос) кои биле осудени вечно да полнат вода во буриња со дупнато дно.