Alpen

De Alpen sünd de höögste Barggrupp in Europa. De Bargen verdeelt sik över Frankriek, Italien, de Swiez, Düütschland, Liechtensteen, Öösterriek un Slowenien. De höögste Barg in’n Alpen is de 4792 m hoge Mont Blanc, de an’e Grenz twüschen Frankriek un Italien liggt.

Alpen Alpe/Alpi/Alpes/Alps/Aups/Oipm
Digitaal Kaart van den Alpen Digitaal Kaart van den Alpen
höögst Topp:	Mont Blanc
Hööchd:	4805,59 m
Land:	Swiez
Laag:	Frankriek, Monaco, Italien, Swiez, Liechtensteen, Düütschland, Öösterriek, Slowenien
Kuntinent:	Europa
Öller:	290–35 Mio. Jaare, deelwiese ook öller (Protolithe bet ca. 1.750 Mio. Jare oold)
Rebeed:	200000 km²
Koordinaten:	46° 35′ N, 8° 37′ O

De Alpen deelt sik in de Westalpen un de Oostalpen, un na de Höögd in de Vööralpen (bet 1.500 m), de Middelalpen (bet an de Sneegrense) un de Hoogalpen (3.000 m un höger).

De Alpen sünd in’t Tertiär ranwussen, as sik de afrikaansche Plaat anfangen is sik na Noord to bewegen, de sik in de Middellandsche See afsett haren, tohoopschaven un opfoolt het. De afrikaansche Plaat schuuvt sik noch jümmers na Noord to, so dar de Alpen ook vundaag noch wasst.

In’n Iestieden hebbt Gletschers dat Uutseen vun de Barggrupp verännert un grote Dalen in de Bargen sneden.

As ene Waterscheeed un klimaatsche Grenz deelt de Alpen, de Strööm, de in Noordsee, in de Middellandsche See un de Swarte See affleet. In de Alpen liggt ook de Borns vun groten europääschen Strömen so as de Etsch, Drau, Inn, Po, Rhône, Rhien un Sava.

Naam

De Naam „Alpen“ finnt sik eerst laat in schreven Borns. Eerst as Hannibal Barkas 218 v. Chr. mit Elefanten över de Alpen na Italien trocken is, sünd de Bargen ook in Borns uut de klassissche Antike to finnen. De ole greeksche Historiker Polybios († üm 120 v. Chr.) weer de Eerste, de de Alpen uutföhrlich beschreven het un ook Passstraten dör de Bargen angeev.^[1] De ooldgreeksche Naam ᾿Άλπεις Álpeis (Eentall) un latiensch Alpēs (Meertall) kaamt üm un bi 150 n. Chr. in de ooldgreeksche Geografie vun Ptolemäus op. Isidor vun Sevilla vertellt in sienen Etymologiarum sive originum libri XX, dat de Römers dat Woord vun’n Liguren oder Kelten övernamen hebbt. Na de Spraakwetenschop vundaag övertüügt alle de antike Etymologien nich. Dat Woord for’n Substraatwoord, dat sachtens vun een vöörindoeuropääsch Woord stammt un „(hogen) Barg“ heet. Later neem latiensch alba ‘witt’ op den Naam Inflood.^[2][3]

De Naam Alpen (ohd. Albûn) is de Meertall vun’n Woord Alp, dat op Alemannsch ene Bargwisch betekent. De dialektale Form Arp, de in den Westalpen wied vebreedt is (to’n Bispeel bi’n Arpelistock, een Barg in’n Berner Alpen). Dat is ook de Grundlaag för den Namen Arpitaansch, een anner Name för dat romaansche Frankprovenziaalsche is.

Geologie

De Alpen hebbt sik vöör rund 35 bet 30 Millionen Johr in’t Tertiär hoogschaven, as de afrikaansche Plaat na Noorden to dreven un mit de eurasische Plaat tohoopstött is.^[4]. Se tellt so to den jungen alpidischen Bargen, as ook de Kaukasus oder de Himalaya.

De Forscherslüüd deelt de Alpen in verscheden geoloogsche Grooteenheiden in, de sik je na Steenaard ünnerscheidt. Vun Noord na Süüd ünnderscheidt de Geologie: Helvetikum, Penninikum, Oostalpin, Süüdalpin.

Kaarte Geologie in’n Alpen

Geografie

Allgemeen

De Alpen streckt sik van Öösterriek un Slowenien in’n Oosten un gaat dör Italien, de Swiez, Düütschland, Liechtensteen bet na Frankriek in’n Westen. De Alpen sind Klima- un Waterscheed twüschen Middeleuropa un den middelandschen Ruum. Se begünnt nöördlich vun’n Golf vun Genua an’n Apennin, ümfaat in’n wieden Bogen na West to de Poflach, vertwiegt sik bi’n Lac du Bourget in dat Franzöösch un dat Swiezer Jura un ennt na dat se sik 750 km na Westoost to uutrecken as een Weier in’n Oosten vör de westpannonisch Barg- un Hövelland bi Wien an de Donau. In’n Noordoosten sünd de Alpen döör dat Wiener Becken vun’n Karpaten afdeelt, de geoloogsch bekeken ene verwandte Barggrupp sünd, in’n Süüdoosten gaat se in de Dinarsch Bargen, de to de Landschop Karst tellt. In’n Noorden fallt de Alpen sachte to’n öösterrieksch un düütsch Alpenvörlannen af. Allens tohoop sünd de Alpen van Genua bet Wien üm un bi 1200 km lang un 150 bit 200 km, in’n Oosten ook bit 300 km, breed. De Bargtoppen sünd in’n Westen an de 3000 - 4300 m över NN hoog, in de Oostalpen sünd de Bargen een beten lüttjer. De höögste Topp in’n Alpen is de Mont Blanc met 4809 m (wenn een de Ieskapp bovenop mitrekend).

Kultuurhistorie

Philosophie un Literatuur

De Schilleree „Wannersmann över de Nevelsee“ (üm 1818, Ööl op Linnen, Hamborger Kunsthall) van Caspar David Friedrich wiest dat religiöse Gefööl, mit de Minschen sied de Romantik de Alpen bekiekt.

Jean-Jacques Rousseau sien Wark Lettres de deux amants, Habitans d'une petite ville au pied des Alpes („Breev’ vun twee Verleevten an’n Foot vun’n Alpen“), bekannt ünner den Titel Julie ou la Nouvelle Héloïse, weer een revolutschonäär Book. Vele vun de franschen Revolutschonären, de in Frankriek dat ole Regime 1789 ümstört hebbet, sünd daarmit groot worrn. In de Tied as de traditschonelle Gloven un Relgioon tohoop met de weltliche Ordnen in Fraag stellt worrrn is, is de Bargwetl in’n Alpen sülvenst wat religiöös worrn – as een Bollwark, dat gegen Kultuur un Zivilisatschoon, een Tofluchtsoord wo de oorsprüngliche natüürlike Welt in alle ere Harmonie un Glückseligheid bewaart bleven is. Minschen, de in den Alpen wannert sind, nemen Rousseau sien Book as den eersten Reisföhrer mit.^[5]

Een tweed later Wark vun Rousseau, dat he in sienen lesten Levensjaren twüschen 176 un 1778 schreven het, un enen starken autobiograafschen Betog het, het de Slötelwöör för ene ne’e religiöös-philosoophschen Stroom op’n Punkt brocht. In Les rêveries du promeneur solitaire schaal he dat philosoophsch Ideaal vun de Wannersmann, de gedüllig döör de Bargwelt wannert un in de Natuur na de religiösen Gefööl söcht, dat de Gefölen in siene Binnersten wedderspelgelt. Sodennig warrt de Natuur ene Metapher för de minschliche Seel.^[6]

Natuur

Natschonaalparks

In’n Alpen givt dat 14 Natschonaalparks un 70 grote regionale Natuurparks. Daar kaamt noch dree UNESCO-Weltarven, 10 Biosphärenreservaten un an de 300 lüttjer Natuurreservaten to:

• Frankriek (3): Parc national du Mercantour, Parc national des Écrins, Parc national de la Vanoise
• Italien (4): Parco nazionale del Gran Paradiso, Parco nazionale della Val Grande, Parco Nazionale dello Stelvio, Parco nazionale delle Dolomiti Bellunesi
• Öösterriiek (4): Natschonaalpark Hohe Tauern, Natschonaalpark Kalkalpen, Natschonaalpark Gesäuse, Natschonaalpark Nockberge
• Schwiez (1): Schwiezer Natschonaalpark
• Slowenien (1): Triglavski narodni park
• Düütschland (1): Natschonaalpark Berchtesgaden

Planten

De typschen Bööm sünd Eken, Boken un Eschen un Bargmäppel, de natüürlicbe Grenze, de Boomgrenze, richt sik na de klimaatschen Ümstänn, de sik wannelt, je höger de Barg is. De Övergang van enen matigen Klima na een küller Klima nimt Inflood up de Blomen un anner Platen. De Grenze liggt normalerwiese bi 1.200 m över de See up den Alpen ere Noordsiede. In den Süüdalpen liggt de Boomgrenze faken bi 1500 m, af un an ook bet 1700 m.

Een groten Deel van den Alpen het nich den natüürlichen Woold un Hölter, denn Minschen roden grote Flachen. Uutbenomen de Bokenwoold in Öösteriek, find sik faken nich meer de typschen Loovbööm, man Fören un Dannen den ere Puten, de Ziegen, de in den Alpen greset nich freet.

Boven de Boomgrenze find sik lütte Bargfören (Pinus mugo), de nich grötter as Buschen sind, ook Rhododendron ferrugineum –  de rostblääderg Alpenrose – wasst up suren Boddem un Rhododendron hirsutum annerwegens.

• 
  Bargföör (Pinus mugo)
• 
  Rostblädderg Alpenrose (Rhododendron ferrugineum)
• 
  Edelweiss (Leontopodium alpinum)
• 
  Enzian (Gentiana acaulis)
• 
  Lütte Alpenorchidee (Chamorchis alpina)
• 
  Alpenkoschellen (Pulsatilla alpina)

Deerter

In’n Alpen leevt rund 30.000 verscheden Aarden. Dat geit vun de lierlütten Sneeflöhen bet to de Bruunbaar. Vele Aarden hebbt sik an dat ruge Bargklima un de Küll anpasst. Een Deel het sik op ernnganz bestimmt Mikroklima spetschaliseert un leevt in lüttjen Levensrüüm.^{[7] [8]}

Young alpine ibex. When fully grown the horns of this male will be about one metre wide.

Dat gröttste Söögdeert in de Höögdenlagen vun’n Alpen is de Alpensteenbuck, de bet op een Höögd vun 3000 m leven kann. De Alpensteenbuck leevt in Hölen un stiegt bargdaal Gras, Dickbladplanten as Muurpeper to freten.^[9] De Gäms is lüttjer as de Steenbuck un leevt baven de Boomgrenz in heel de Bargkeed.^[10].^[11] In de Oostalpen leevt ook noch Bruunbaren. De Swiezer Kanton Bern het sienen Naam vun den Baren afkregen. De leste bekannte Baar is hier man 1792 schaten worrn.^[12]

Vele Gnaagdeerter so Wöölmüüs leevt in de Eer. Murmeldeerter leevt alleen baven de Boomgrenz bet op ene Höögd vun 2700 m. Se överwintert in groten Gruppen,^[13] un leevt in heel de Alpen in groten Kolonien, de se ünner de Alpenwischen boot.^[10] Steenaren un Barrdgieren sünd de gröttsten Vagels in’n Alpen. Se nest hoog baven in de Bargen op Felsvöörsprüng un sünd bet op een Höögd vun 2.400 m to finnen. De Alpenkauk is de fakenst Vagel. Se hebbt sik an de Minschen anpasst un freet faken Etensrester vun Wannerers.^[14]

The alpine Apollo butterfly has adapted to alpine conditions.

Reptilien as Addern un Vipern leevt bet an de Sneegrenz. Se överwintert ünner de Eer un warmt sik in de Sünn op Felsen op.^[15] Se Alpensalamanders hebbt sik an de Höögd un de Snee anpasst, indem dat se levige Lütten op de Welt bringt, statts Ier to leggen.

Forellen leevt in Bargströöm bet an de Sneegrenz.^[15] Weekdeerter as Sniggen leevt bet an de Sneegrenz.^[16]

Bläulingen sünd faken to seen, wenn se Smöltwater drinkt. Daz givt Aarden, de bet op een Höögd vun 1800 m fleegt.^[17] De Boddervagels sünd meist groot, so as Swülkensteerrer, de brt op een Höögd vun 1800 m leevt. Twölv Severaarden leevt bet an de Sneegrenz. Daar mang is de Alpenbuck besunners wegen siene smucke blahe Klöör bekannt.^[18] Spinnen as de Wulfspinn leevt ook baven de Sneegrenz un köönt bet op ene Höogd vun 4000 m funnen warrn. Skorpionen leevt in den italieenschen Deel vun de Alpen.^[16]

Deerter, de dat in den Alpen givt:

• 
  Alpensteenbuck
• 
  Gems
• 
  Steenaar
• 
  Rode Apollo
• 
  Alpensalamander
• 
  Sneehohn
• 
  Sneeuul
• 
  Alpine marmot

Weerdschop un Tourismus

EenABe 8-12-Allegra-Togl van de Swiezer Isenbaansellschop Rhätische Bahn up Pad na Tirano, Italien

De Geografie un dat Klima bestemmt de weerdschoplike Grundlage för de verscheden Gestreken in’n Alpen. Dat Alpevöörland in’n Noorden bestemmt de moderne Buerie met de Melkweerdschop un Veetucht, wieldes de mit Woold bedeckten Gebede wat Arbeidsplätze schapet. Dat matige Klima in den Däler van’n süüdliken Alpen is besunners good för den Wienbu un den Oovtanbu; de ööstliken Gebede sind vööral för den Bargbu wichtig.

Waterkraft tüügt in velen Alpengebeden noog Energie för de Regioon.

Königssee, Bayern

Vele Reislüüd treckt dat winters un sommers in de Alpen. Winterdages in de Tied van Dezember bet April sind Sportaarden as Ski oder Snowboarding populär. Den Summer över wannert vele Touristen in den Bargen, man ook Mountain Biker, Paragliders un Bargsteiger bruukt de Sommertied in den Alpen. Vele Seen in den Alpen treckt Swemmer, Seiler un Surfer an. De grötter Städen in denA lpen sind up de Straten licht to bereiken, man höger Passstraten sind ook sommers swaar togänglik. Winters sind vele Passstraten sloten. Vele Flooghäven rund ümme de Alpen un Sstrekcenntöög na allen Länner, de angrenzt, maakt dat ene Antall Touristen mööglik de Alpen to besöken, so dat över 100 Milionen Minschen dat Jaar de Alpen besöket.

Literatuur

• Werner Bätzing: Die Alpen – Geschichte und Zukunft einer europäischen Kulturlandschaft. 4. Oplaag. C. H. Beck, Mönken 2015, ISBN 978-3-406-67339-9.
• Werner Bätzing: Die Alpen. Das Verschwinden einer Kulturlandschaft. wbgTHEISS Darmstadt 2018, ISBN 978-3-8062-3779-5.
• Werner Bätzing: Zwischen Wildnis und Freizeitpark. Eine Streitschrift zur Zukunft der Alpen. Rotpunktverlag, Zürich 2015, ISBN 978-3-85869-648-9.
• Bernhard Edmaier, Angelika Jung-Hüttl: Kunstwerk Alpen. Bergverlag Rother, Unterhaching 2012, ISBN 978-3-7633-7060-3.
• Hansjörg Küster: Die Alpen. Geschichte einer Landschaft. C.H. Beck, Mönken 2020, ISBN 978-3-406-74828-8.
• Jon Mathieu: Die Alpen. Raum – Kultur – Geschichte. Reclam, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-15-011029-4.
• Joseph Partsch: Alpes. In: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Band I,2, Stuttgart 1894, Sp. 1599–1612.
• Ulrike Tappeiner, Axel Borsdorf & Erich Tasser (Ruutgever): Alpenatlas, Atlas des Alpes, Atlante della Alpi, Atlas Alp, Mapping the Alps. Springer Spektrum, Heidelberg 2008, ISBN 978-3-8274-2004-6.
• Heinz Veit: Die Alpen – Geoökologie und Landschaftsentwicklung. 2. Oplaag. UTB Ulmer, Stuttgart 2002.
• Katharina Winckler: Die Alpen im Frühmettelalter. Geschichte eines Raumes in den Jahren 500 bis 800, Böhlau, Wien/Köln/Weimar 2012. (online, PDF)

Weblenken

Alpen. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Alpen“ (hoochdüütsch).

Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Alpen (op hoochdüütsch).

• Geoloogsch Portree – De Alpen in Mineralienatlas Wiki
• cipra.org (Internatschoonale Alpenschuulkommisschoon CIPRA)
• Verba Alpina, Webstede van de Universität Mönken över de Dialekten in den Alpen