Himalaya

De Himalaya, ook Himalaja, is ene Bargkeed in Asien, in de ook de höögsten Bargen op de Eer un de höögste Barg weltwied, de Mount Everest, liggt. Över 100 Bargtoppen in’n Himalaya sünd höger as 7.200 m un kemen op, as sik de indische Plaat ünner de eurasische Plaat schoov.

Himalaya
Tohoopssett Satelitenbiller Himalaya, Tibet, Indien Tohoopssett Satelitenbiller Himalaya, Tibet, Indien
höögst Topp:	Mount Everest
Hööchd:	8.848 m över de See
Kuntinent:	Asien
Steen:	Metamorphe un Sedimentsteeen
Öller:	Kried un Känozoikum
Koordinaten:	28° 0′ N, 87° 0′ O

De Himalaya löppt in’n enen Baag vun Westnoordwest na Oostsüüdoost över 2.400 km dwars döör Nepal, China, Pakistan, Bhutan un Indien. In’n Noordwesten vun’n Himalaya liggt de Bargkeden Karakoram un Hindukusch. In’n Noorden liggt dat tibeetsche Hoogland un in’n Süden dat indsche Indus-Ganges-Brahmaputra-Deepland. Grote Strööm, as Indus, Ganges un Brahmaputra kaamt in’n Himalaya uut de Eer.

De Bargen hebbt enen groten Inflood op de Kultuur in Indien un Tibet namen un vele Bargen gellt in’n Hinduismus un Buddhismus as hillig, so dat Minschen op Bargen, so as de Kangchenjunga, Gangkhar Puensum, Machapuchare, Nanda Devi, un Kailash in Tibet, nich hoogklattern dörvt.

Naam

De Naam vun de Bargkeed stammt vun Sanskrit हिमालय Himālaya,^[1] wat sik uut hima ‘Snee’^[2] un ālaya ‘Wahnen/Huus’^[3] tohoopsett. Daar kaamt ook de Naams in de modernen Spraken, de rings üm de Bargkeed spraken warrt, vun af, as to’n Bispeel हिमालय Himālaya op Nepaalsch un Hindi, हिंवाळ Himvāl op Garhwali, हिमाल Himāl op Kumaoni, ཧི་མ་ལ་ཡ་ Himālaya op Tibeetsch, ہمالیہ Himāliya op Urdu un হিমালয় Himaloẏ op Begaalsch. As Transliteratschoon vun de Sanskritnaam bruukt dat Chineesche 喜馬拉雅山脉 / 喜马拉雅山脉, Xǐmǎlāyǎ Shānmài.

In ölleren Schriften, as dat Mahābhārata heet de Bargkeed ook हिमवत् Himavat, wat de Personifikatschoon vun de Kargkeed as so as hinduistsche Goddheid is. de de Himalayabargen personifizeert. Anner poetsche Naams sünd ook हिमराज Himarāja ‘König vun de Snee’ oder पर्वतेश्वर Parvateśvara ‘Herr vun de Bargen’.

Geografie

Kaarte van’n Himalaya med Hindukusch

De Himalaya deelt sik in dree Bärgkèden: de Shivalik-Bärge in’n Süden, den de Himacha un de hoge Himalaya in’r Midden un de tibeetsche Himalaya in’n Noorden.

Midden van den groten Himalayabògen liggt œver 8.000 m hogen Bärgtoppe van den Dhaulagari un de Annapurna in Nepal, de bede de Kali Gandaki-Slucht scheed. De Slucht scheed den Himalaya in enen ööstlike un enen westlike Deel, ook wat de Ökologie un Orologie anbelangt.

[[Bestand:Himalaya political map NL.svg|thumb|350px|Politieke kaart van de Himalaya, met daarop de bestuurlijke grenzen, territoriale claims, politieke onrust en gewapende separatistische bewegingen.]]

Staatkundige indeling

De Himalaya valt onder het administratieve bestuur van vijf onafhankelijke staten, waaronder drie atoommachten. De conflicten tussen deze staten onderling en het streven naar meer autonomie van veel bevolkingsgroepen zorgt op een aantal plekken in de Himalaya voor een gespannen politieke situatie.

De zuidkant van het gebergte valt onder de republiek India, de in inwoneraantal grootste democratie ter wereld. Nepal is tot 2006 het toneel geweest van een guerrilla van maoïstische rebellen, die een groot deel van het land in handen hadden. In 2006 werd een vredesverdrag getekend, waarbij de koning een groot deel van zijn macht opgaf. Sindsdien wordt het land bestuurd door een interim-regering waarin ook de maoïsten plaatshebben. Ingrijpende constitutionele veranderingen zullen waarschijnlijk in de nabije toekomst plaatsvinden (anno februari 2007).

In de Indiase deelstaat Arunachal Pradesh bevindt zich een afscheidingsbeweging, die onafhankelijkheid of een grotere mate van autonomie van New Delhi (de hoofdstad van India) nastreeft. In 2000 kreeg een op meer autonomie gerichte beweging in de deelstaat Uttar Pradesh grotendeels zijn zin nadat een nieuwe deelstaat (Uttarakhand) gecreëerd werd.

Het westen van de Himalaya valt gedeeltelijk onder de islamitische republiek Pakistan. Deze werd tegelijkertijd met India onafhankelijk, waarna de twee nieuwe landen een oorlog uitvochten om Jammu en Kasjmir. De maharadja van dit staatje had zich eigenlijk niet bij een van beide landen willen aansluiten maar koos na een inval door Pakistan voor India. Tegenwoordig wordt het vroegere gebied van Jammu en Kasjmir in tweeën gedeeld door een bestandslijn, waarbij geen van beide landen het bestuur van het andere in de andere helft erkennen. In 1999 nog kwam het tot een korte grensoorlog. Verder zijn verschillende groepen opstandelingen actief in het Indiase deel, die doelen nastreven die variëren van aansluiting bij Pakistan tot een onafhankelijke staat. Pakistan beschouwt een deel van het gebied (grotendeels in de Karakoram) als een aparte bestuurlijke regio, Gilgit-Baltistan. Het boeddhistische Ladakh is dan wel onderdeel van Jammu en Kasjmir, maar vormt geen onderdeel van het toneel van de gewelddadigheden.

De noordkant van de Himalaya viel tot 1951 onder een onafhankelijk Tibet. In dat jaar trok het Chinese Volksbevrijdingsleger Tibet binnen. De daaropvolgende Chinese onderdrukking van de lokale bevolking heeft een grote groep van hen het land doen ontvluchten naar India. Een Tibetaanse guerrilla hield tot in de jaren 70 met behulp van de CIA stand. Tegenwoordig streeft de Tibetaanse regering in ballingschap in Dharamsala, India, op vreedzame, geweldloze wijze grotere autonomie na. Begin jaren 80 verlegde de Chinese regering haar koers. De onderdrukking werd afgezwakt en het beoefenen van de lokale godsdienst werd weer mondjesmaat toegestaan. De Chinese politiek bestaat tegenwoordig vooral uit het assimileren van de Tibetaanse bevolking, gecombineerd met de immigratie van grote groepen Han-Chinezen, om Tibet te "verchinezen".

China maakt ook aanspraken op grote delen van het aangrenzende India. Delen van het vroegere Jammu en Kasjmir, Shaksgam en Aksai Chin, vallen sinds de jaren 60 onder Chinese administratie. Het wederzijds wantrouwen tussen de beide grootmachten is groot en de grenzen tussen Chinees en Indiaas gebied zijn sinds de Chinees-Indiase Oorlog van 1962 gesloten. China claimt ook dat de Indiase deelstaat Arunachal Pradesh tot zijn grondgebied behoort.

Landgebruik

[[Bestand:Manaslu circuit trek.jpg|thumb|350px|Terrasbouw in de buurt van de Manaslu, Centraal-Nepal.]] [[Bestand:Tibetan shepherd girl.jpg|thumb|350px|Herderin met kudde geiten in Tibet. Haar kleren zijn deels van jakwol gemaakt, die traditioneel in felle kleuren wordt geverfd.]] De natuurlijke omgeving in de Himalaya biedt de lokale bevolking grondstoffen en levensmiddelen. Traditioneel gebruikt men het bos voor brandhout, de jacht en medicijnen; het land voor kleinschalige akkerbouw of extensieve veeteelt, en de rivieren voor irrigatie en drinkwatervoorziening. Dankzij de exponentiële bevolkingsgroei vanaf de 19e eeuw is de vraag naar grondstoffen gestegen en zijn ze schaarser geworden. Traditionele gemeenschappen staan daardoor toenemend onder druk te moderniseren en veranderen. De gevolgen zijn armoede, massale migratie uit het berggebied en landdegradatie. Vaak slaan strategieën voor natuurbehoud en duurzamere ontwikkeling van land en grondstoffen niet aan, omdat ze haaks staan op de kortetermijnbelangen van de lokale bevolking.

Desondanks wordt een groot deel van het landoppervlak niet intensief gebruikt. Zelfs buiten de hoge toppen en gletsjers bestaat in sommige delen van de westelijke en centrale Himalaya meer dan de helft van het oppervlak uit bos. In het uiterste oosten, in Arunachal Pradesh, is dat zelfs meer dan 90%.^[4] In Tibet en Ladakh, waar water voor irrigatie schaars is, is minder dan 2% van het land in gebruik voor de akkerbouw.^[5] In Nepal, Sikkim en Bhutan is dat meer dan 15%. Vooral in de Subhimalaya en Kleine Himalaya is het percentage in gebruik zijnde grond aanzienlijk gestegen sinds 1890. Dankzij een programma om malaria uit te roeien van de Nepalese regering is sinds de jaren 1960 een trek van het gebergte naar de vlakke Terai op gang gekomen. Als gevolg is de oppervlakte bouwland in dat gebied sindsdien meer dan verdubbeld.

Het grootste deel van de bevolking van de Himalaya leeft van de landbouw. Vaak zijn de technieken waarmee het land bewerkt wordt al eeuwenlang dezelfde. De akkerbouw is in zulke gevallen kleinschalig en beperkt tot de dalen en minder steile delen van de hellingen, waar door terrasbouw optimaal gebruikgemaakt wordt van het beschikbare oppervlak. De meest verbouwde gewassen zijn rijst, tarwe, gierst, en in de hogere gebieden ook gerst en boekweit. Daarnaast is er veel kleinschalige teelt van fruit en groentes. Met name in de Indiase en Pakistaanse Himalaya komen ook door de Britse koloniale heersers geïmporteerde gewassen voor, zoals mais, appels en aardappels. Himachal Pradesh is bijvoorbeeld bekend om zijn appelboomgaarden.

Ook de veeteelt is vaak kleinschalig of extensief. Vaak wordt het vee dicht bij de dorpen gehouden, zoals kippen, geiten, koeen of waterbuffels. Schapen en jaks worden in kuddes gehouden, die op de alpiene weiden grazen. De herder leven vaak op semi-nomadische wijze: in de winter worden de kuddes naar de dorpen in de dalen geleid. Jaks en schapen voorzien de bevolking van vlees, wol en zuivelproducten.

Economie

Het Himalayagebergte trekt veel bergbeklimmers, die vaak door Nepalese berggidsen of Sherpa's tot op grote hoogte worden begeleid. Daarnaast is trekken erg populair, met name in het Nepalese gedeelte van de Himalaya. Trekken in de Himalaya is een van de motoren van de toeristenindustrie in Nepal.^[6]

Geologie

De Bewegen vun de indsche Plaat na de euras’sche Plaat toe, tofang 71 Million Johren her, mit en dörsnittliche Snelheit vun Vörlaag:Convert per Johr. Se hett dat Neo-Tethysche Meer baven tomaakt un den Indischen Ozean unnen opmaakt.

Cimmeria, dat sik vun Gondwana losmaakt hett, dreift na Eurasien to, maakt dat Paleo-Tethysche Meer baven dicht un dat Neo-Tethysche unnen op, un brengt Deelen vun dat, wat hüt dat tibet’sche Hoochland is.

De Deelnehmen vun den Karakoram, den Kohistan-Ladakh Eilandboog un den Gangdese-Gordel an Eurasien, de vör de Enn-Kollision twüschen Indien un Eurasien stattfunnen hebbt. De Steerns wiesen de syntaxis-Verklemmen.

De Indus-Stroom vöran un de Nanga Parbat-Top, dat westliche Anker vun de Himalaya, achteran, jüst över de Wulklaag sichtborVörlaag:Efn

De Indus-Yarlung suture zone, grün wiest, scheedt de Himalaya vun de Transhimalaya.

Gefaltete Lagen vun Himalaya-Steen, blootstellt an en Klatten rund Vörlaag:Convert noordöstlich vun Jomsom, in de Kali Gandaki Gorge in Nepal.

De Tektonik — de wedderkeren natürel Bewegungen un Verännerungen in de Aardbork — un Plaatentektonik, de Bewegung vun grote Delen vun de Aardbork as starre Platen, sünd wichtig, üm to verstahn, wo de Himalaya entstanden is.Vörlaag:Sfn De Aardbork liggt direktemang op ehr Mantel. Tekton’sche Platen, de ut de Bork un de boven Deelen vun den Mantel bestahn, warrt dör de Konvektion in de Asthenosphär bewegt. De ozean’sche Bork, de ünner de Ozeane liggt, is dörsnittlich Vörlaag:Convert dick. Se warrt dör opquellende Magma an Middenozeaanschen Rücken maakt un besteiht meist ut Basalt, de Hööft-Gesteen op de Aard. Dortegen is de kontinentaal’sche Bork unner Land dörsnittlich Vörlaag:Convert dick un rik an Kieselsäure, wat minner dicht is as Basalt.Vörlaag:Sfn Dat maakt de kontinentaal’sche Platen bavenas als de ozean’sche.Vörlaag:Sfn

De geolog’schen Prozessen, de Indien utmaken, hett vör rund 70 Million Johren anfungen, as Indien sik ut Gondwana losmaakt hett un mit sien kontinentaal’sche Plaat un de dorboven liggen Neo-Tethysche ozean’sche Plaat noordwarts drift.Vörlaag:Sfn As de Platen an de euras’sche Plaat rankamen, is de minder lichte ozean’sche Plaat ünner Eurasien wegsackt un in de tiefe Asthenosphär trekt worrn. De ind’sche Plaat awer kunn wegen ehr Dicke un Bavenheit nich ünnerschoven warrn. De Drück vun de Kollision hett de Plaat sietwarts verschoben. De ünnerste Bork un Mantel sind ünner Eurasien glidd, aver de bovenste Lagen hebbt sik in Platten upschoben, de man Nappen nennt, vör de Subduktionszone.Vörlaag:Sfn De Geophysiker Peter Molnar seggt, dat de meeste vun de Himalaya „Stücken vun Steen sünd, de mol de boven Deel vun Indiens Bork wesen sünd“.Vörlaag:Sfn Dat is de Prozess vun de Gebirgsbilden, de Orogenese in de Himalaya.

Vör de Orogenese weer de Euras’sche Küst so ähnlich as de hütige Zentral-Anden.Vörlaag:Sfn An so’n Küst rückt de ozean’sche Plaat ünner en an’n annern un bildt Vulkanen. Magma, dat later to Granit versteinert, steigt unner de Vulkanen op, man kümmt nich ganz na baven.Vörlaag:Sfn As de kontinentaal’sche Plaat vun Indien tegen Eurasien drückt hett, hett sik nich blot de Bork in Nappen falt, man ok de harder Deel hett de euras’schen Vulkanbergn noorden an- un rüchschoven.Vörlaag:Sfn Dor dör hett sik de Bork in dat, wat fröher de Küstenregion weer, ünner Drück verkört un verdickt — dat is nu dat tibet’sche Hoochland.Vörlaag:Sfn De isostatische Glechtswicht, dat Spel twüschen de tyngen Krafft un de Optrieb ut den Mantel, geeft dat Hoochland sien Dicke un Hööhe.Vörlaag:Sfn

De ind’sche Plaat weer nich de eenz’ge Landmassa, de sik vun Gondwana losmaakt un noordwarts na Eurasien to drift hett.Vörlaag:Sfn Vör de Kollision twüschen Indien un Eurasien in’t Middel-Paläozän (60 Million Johren her) un de dorop folgde Himalaya-Orogenese hebbt twee anner Landmassas, de Qiangtang-Terrane un de Lhasa-Terrane,Vörlaag:Efn sik ok vun Gondwana losmaakt.Vörlaag:Sfn Qiangtang, en geolog’sch Rebeet in’t noorden vun dat, wat hüt Tibet is, hett dat al in’t Laat Trias (237–201 Million Johren her) daan.Vörlaag:Sfn De Lhasa-Terrane is denn in’t Fröh Kretazäer (145–100 Million Johren her) mit de sütte Grenze vun de Qiangtang tosam’nprallt.Vörlaag:Sfn De Kollision hett dor för zorgt, dat de lithosphäär’sche Mantel vun de Lhasa-Terrane dicker un korter wurr, wat later en Bargbilden förde, dat de ind’sche Lithosphär drapen weer un de Verdickung vun’t tibet’sche Hoochland verstärkt hett. De Nahtzonen, also de Överbleven vun de Subduktionszone un de Terranen, de tosam’kamen sünd, liggt nu in’t tibet’sche Hoochland.Vörlaag:Sfn De Qiangtang- un Lhasa-Terranen weer Deelen vun de Reeg vun Mikro-Kontinenten, de man Cimmeria nennt. Dor hör hüt Deelen vun Türkei, Iran, Pakistan, China, Myanmar, Thailand un Malaysia to, de sik all mol vun Gondwana losmaakt hebbt, dat Paleo-Tethysche Meer baven to maakt hebbt un dat Neo-Tethysche unnen opmaakt, un denn mit Eurasien tosam’prallt sünd, wat de Cimmerische Orogenese maakt hett.Vörlaag:Sfn

Na dat de Lhasa-Terrane sik an Eurasien ansett hett, hett sik an ehr südd’liche Kant en aktive kontinentale Rand maakt, unner wat de Neo-Tethysche ozean’sche Plaat anfungen hett, ünnerschuven to warrn. Magmatisch Aktiviteet an disse Kant hett den Gangdese-Batholith maakt, in dat, wat hüt de Trans-Himalaya is. Westlich dorför hett sik en anner Subduktionszone in’t Ozeaanbassin baven de Kohistan-Ladakh Eilandboog maakt. Disse Eilandboog — bildt dördat een ozean’sche Plaat ünner en anner schuuvt, Magma opstiegt un kontinentaal Bork maakt — is noordwarts drift, hett sien Bassin sluten un is mit Eurasien tosam’stött.Vörlaag:Sfn

De Kollision vun Indien mit Eurasien hett dat Neo-Tethysche Meer to maakt.Vörlaag:Sfn De Nahtzone (in dissen Fall de Rest vun de Neo-Tethys-Subduktionszone twüschen de twee kontinentaal’sche Borken), de den Punkt markeert, wo Indien un Eurasien tosam’wassen sünd, heet de Indus-Yarlung suture zone.Vörlaag:Sfn Se liggt noorden vun de Himalaya. De Quelle vun den Indus-Stroom un den Yarlung Tsangpo (later de Brahmaputra) flütt langs disse Naht.Vörlaag:Sfn Disse twee euras’sche Strööm, de ehr Läup immer wedder dör dat Opdrücken vun de Himalaya verännert hebbt, markeert de west- un öst’lichen Grenzen vun de Bargkett.Vörlaag:Sfn

Bi de Kollision twüschen Indien un Eurasien hebbt twee langstreckte Utdriev, een an elke Siet vun de noorden Grenz vun’t ind’sche Kontinent, Gebeet mit starke Deformatschoon maakt. En Punkt, wo Bargreekens mit verschedene Richtungen vun Utstrecken — un also vun tekton’sche Kräften in anner Winkel — tosam’kamen, heet en syntaxis (vun’t Grieksche för „Tosamendrück“).Vörlaag:Sfn De twee Syntaxen, Nanga Parbat un Namche Barwa, an de noordwest- un noordoosthörn vun dat ind’sche Land, sünd känntek voor de snelle Opdriev vun Land oder Stenen, de mol tief ünner’n Grund lagen un dör Hett un Drück stark verännert wurrn sünd.Vörlaag:Sfn Geologen hebbt utrekent, dat de Opdriev vun disse Stenen bi Vörlaag:Convert per Johr liggt, oder so bi Vörlaag:Convert per Million Johren.Vörlaag:Sfn De rutfallende Gebeet hebbt eenige vun de hööchsten Bargtoppen mit Vörlaag:Convert un Vörlaag:Convert.Vörlaag:Sfn Se hebbt ok dat grötste topograf’sche Relieef binnen en Kontinent, so bi Vörlaag:Convert över en horizontale Afstand vun Vörlaag:Convert.Vörlaag:Sfn Nanga Parbat hett en smal Antiklin, en bog’nförmige Fold, de ehr Kamm stark no Norden afnickt, quer to de allmeen Richt, in de de Himalaya lopen.Vörlaag:Sfn De Indus un Yarlung Tsangpo, de fröher in de Neotethys aflopen, maakt nu Böög üm de Nanga Parbat un Namche Barwa, ehr den Weg in’t Ind’sche Meer finnen.

Geologen Wolfgang Frisch, Martin Meschede un Ronand Blakey schrieven: „Indien is mit en Fart vun ümtrent 20 cm per Johr fix nordwarts op Asien to marchiert, en Plaatfart, de all moderne Bispelen övertrefft. Disse Fart hett sik na de Kollision op ümtrent 5 cm per Johr verlangsamt, man Indien is över 2000 km in Asien rinprot. ... De ongeleke noordkant vun de ind’sche kontinentaal’sche Bork keem eerst bi ümtrent 55 Million Johren mit Eurasien in Kontakt. As Folge dorvun hett Indien sik in’t Gegenuur vun de Klok röhrt, üm den Rest vun de Neotethys vun West na Oost schaarförmig to maken. De Sluten vun de Neotethys weer ümtrent bi 40 Million Johren compleet.“Vörlaag:Sfn

De Indische Plaat schuuvt sik vöran mit ümtrent Vörlaag:Convert per Johr, un ümtrent Vörlaag:Convert dorfun warrt över de noorden Grenz op Asien rutfört, wat de Himalaya an’n Opdriev bringt. De Eurasische Plaat blifft fast stationär, un dat Asien liggt vun de de ind’sche Plaat schiebt sik vöran, un maakt dat höge Gebirge langs de Subduktionszone bi dat Grenzgebiet.Vörlaag:Sfn Disse Aktiviteet hett noch keen Enn; de Himalaya warrt jümmer noch höger, un de Plaat tektonik is dor noch in’t Gaang.Vörlaag:Sfn

De Himalaya laat sik grob in drie parallelle Bargreekens opdelen:

• De Shiwalik-Bergen (ook „Äütere Himalaya“), mit en Hööch vun 900 bit 1200 Meter, maakt de südlichst Reeg ut. Se sünd de jüngsten Deel vun’t System, un bestahn meist ut losen Sedimenten, de vun de Flööd vun de grötteren Bargreekens aflagert wurrn.Vörlaag:Sfn
• De Lesser Himalaya oder „Mid-Himalaya“ liggt dor achter, un hebbt Hööchden vun 2000 bit 5000 Meter. Hier finnt sik en komplizeert Updriev un Foldengebiet mit viele Napen un Störungszonen.Vörlaag:Sfn
• De Greater Himalaya oder „Haupthimalaya“ maakt de noordlichst un hööchste Deel ut, mit Toppen över 8000 Meter, dorünner de Mount Everest un de K2. De Bargbestahn sünd dor ut metamorfischen un plutonischen Gesteen, de dör enormen Drück un Hett verännert wurrn sünd.Vörlaag:Sfn

In de südlichen Vörland finnt sik de „Siwalik Hills“, en Lütge-Gebirgssystem mit jüngere Sedimenten. Disse hebbt sik as Folge vun de fortlaufende Opdriev vun de Himalaya formt un makt de Übergang to dat Indus-Ganges-Vörlandbecken, dat vun dicke alluviale Schichten överdeckt is.Vörlaag:Sfn

De tekton’sche Struktur vun’t Barggebidd bestahn ut en Serie vun Updriev (thrust sheets) un Nappen, de no Süden över eenanner schuuvt sünd. Disse Schichten överdeckt de olleren Gesteen un maakt en komplexe „Stack“-Struktur, de typisch is för de Kollision vun twee Kontinente.Vörlaag:Sfn De geologische Aktiviteet — Updriev, Folden, Erdbeben — gahnt noch wieter, un maakt dat de Himalaya een vun de geologisch aktivsten Reegens op de Eer is.Vörlaag:Sfn

Klima

Temperatuur

De natürelken Faktoren, de dat Klima in'n Himalaya bestemmt, sünd de Breedengrad, de Hööchde un de Bewegen vun den Southwest monsoon.^[7] Vun Noord na Süüd treckt sik dat Gebirg över mehr as acht Grad in de Breed, un geiht dorbi dör Temperaat un subtroop’sche Gebieten.^[8] De kalte Luft ut Middenasien warrt dör de Form vun’n Himalaya doran hindert, na Süüd to trekken.^[9] Dor dör streckt sik dat troope Klima in Süüdasien veel wieder na’n Noorden as sünst wo op de Welt.^[10] Dat lett sik good sehn im Brahmaputra-Daal, waar de warme Luft ut de Bay of Bengal sik smal maakt un bi Namcha Barwa, den ööstlichen Ecksteen vun’n Himalaya, na Südost-Tibet hochdrückt.^[11] De Temperaturen in’n Himalaya fallet ümtrent 2,0 °C (3,6 °F) för elke Vörlaag:Convert Hööchde, de man upsteigt.^[12]

Gandaki River in Nepal

Weil de Barg so unregelmatig sünd, mit braken un spitzen Kanten, kann dat över korte Afstanden groote Temperaturverschelen geven.^[13] De Temperatur op’n Barg hangt af vun’t Johr, vun de Sünnensiet, un vun de Masse vun den Barg, dat heet, wo vööl matter dor is.^[14] De Sieden, de mehr Sünnenlicht afkregen, warrt ok mehr warm.^[15] In smale Daalen mit steile Hängen kann’t up de een Sied anner Weder geven as op de anner.^[16] De noord’ Sied mit en Süüdhang kann manchmol en Maand länger wat up’n Feld hebben.^[17] De Masse vun den Barg maakt ok wat ut, denn he nimmt mehr Wärme up un hollt se beter fast, as de Luft rundüm – dat maakt en heat island, de dat heat budget ännert, also wo vööl Wärme man bruukt vun Winterbit Sommer.^[18]

De riesige Hööchden un de Veelheit vun de Gipeln maakt, dat se ehr egen Weder maken köönt – op een Gipeln is dat kalt, up’n anner weer wat wärmer, un dat kann sik sterk unnerscheden vun dat Weder in de Daalen.^[19]

Regen

Dat Waterklima vun’n Himalaya is heel wichtig för Süüdasien, waar de Sommermonsun-Jaahrfloden Millionen Minschen trefft.^[20]

Een vun de wichtigsten Dingen för dat Klima dor is de Southwest Monsoon. De Regenmengen, de sik ännert dör de lokale Hadley-Zirkulatschoon un de trop’sche Seeoberflächentemperaturen, sünd de Hauptgrund för drooge un neege Johr.^[21] Dat geiht nich so vööl üm den Regen sülvst, man üm den Wind, de em bringt.^[22] In’n Winter is över Middenasien en Hochdruckgebiet, dat Luft na Süüd över de Himalaya drückt – man dat is drooge Luft, denn Waterdampft gifft’s dor nich vööl.^[23] In’n Sommer warmt dat Land up, de Luft steig’t hoch un maakt en thermal low, un ut de Indian Ocean kummt fuchtige Luft, de an de Bargen hoch geiht un as Regen rutfällt.^[24] Disse Regenmassen bring’t meest Water na Indien un de südlichen Häng vun’n Himalaya – dat heet de orographic effect.^[25]

Winde

De groote Utstrek, dat enorme Hööhengefälle un de komplexe Topografie vun de Himalaya maakt, dat se vele Klimaten hebbt, vun humiden subtropischen Bedingungen in de Vörbergen bit to kalten un droogen Wüstengbiddens an de tibetischen Siet vun de Ketten. För de südlichen Deel vun de högen Bargreekens is de monsun dat charakteristiekste Klimaelement un brengt de meisten Regen, währens de western disturbance den Winterregen brennt, vör allen in’t Westen. Starke Regen fängt bi den Südwestmonsun in Juni an un duurt bis September. De Monsun kann den Transport ernsthaft beeinträchtigen un grött Lantslieden veroorzaken. Se begrenzt de Tourismussäsong – dat Wandern un Bergstei’n is blots vör den Monsun in April/Mai oder nah den Monsun in Oktober/November (Herbst) möglich. In Nepal un Sikkim giff’t dor dörch oft fief Johrstied: Summer, monsun, Herbst (oder Post-Monsun), Winter un Fröhling.^[26]

Mit de Köppen climate classification warrt de niederen Höhen in de Himalaya, bis in de mittleren Höhen in zentral Nepal (inklusiv dat Kathmandu Valley), as Cwa, humides subtropisches Klima mit drogen Wintern klassifizeert. Höger up hebbt de meisten Teile vun de Himalaya en subtropisches Hochlandklima (Cwb).Vörlaag:Citation needed

De Intensität vun den Südwestmonsun nimmt af, wenn he westwärts över de Kette wandert, mit bis to 2.030 mm Regen in de Monsunzeit in Darjeeling in’t Oosten, vergliken mit blot 975 mm in Shimla in’t Westen.^[27][28]

De nordliche Siet vun de Himalaya, ok as tibetische Himalaya bekannt, is droog, kalt un vör allen in’t Westen windig, mit en kalten Wüstenklima. De Vegetation is spaar un stunted, un de Winter sünd streng. De meisten Niederschlag in’t Bidd is as Snee in de späten Winter- un Fröhlingmonaten.

Vörlaag:Multiple image

Lokal Effekte up dat Klima sünd in de ganzen Himalaya bedeutend. Temperaturen sinkt bi 0,2 bit 1,2 °C för elke 100 m Höhenschiet.^[29] Dat zorgt för vele Klimaten, vun fast tropisch in de Vörberge bit to tundra un permanent Snee un Ies in de högen Regionen. Dat lokale Klima warrt ok vun de Topografie beïnvloed: de lee-Seiten vun de Berge kriegt weniger Regen, de exponierten Hängen mehr, un de rain shadow vun groten Bergen kann betydend wesen, as in Upper Mustang, dat vom Monsunregen vun Annapurna un Dhaulagiri geschützt is un ümtrent 300 mm jährlichen Regen kriegt, währens Pokhara an de södlichen Siet ümtrent 3.900 mm Regen kriegt. De lokale Varietäten sünd dorbi oft wichtiger as de regionale Overschlag.Vörlaag:Citation needed

De Himalaya hebt en starke Wierkung up dat Klima vun’t Indische Subkontinent un dat tibetische Plateau. Se verhinderet, dat kalte, droge Winde südwärts blasen un maakt dat Südasien wärmer is as annere temperierte Regionen. Se bild’t ok en Barriere för de Monsunwinde, dat se nich noordwärts kommen un sorgt för starke Niederschlag in de Terai. De rain shadow vun de Himalaya helpt ok to de Formung vun zentralasiatischen Wüsten, as Taklamakan un Gobi.^[30]

Hydrologie

Ofschoonst de Himalaya ene grote Bargkeed is, is de Himalaya vergleken mit anner Barggruppen kene grote Waterscheed mit verscheden Strööm de döör de Bargkeed fleet, besünners in’n Oosten. De Strööm in’n Himalaya fleet grotendeels in twee Systemen. De westlichen Strööm verbinnt sik in’n Indusbeken. De Indus sülvesnt is de Noord un Westgrenz vun de Himalaya. He fangt in Tinet an, ströömt denn mit de Sengee unGar tohoop, fleet denn na Noordwest to döör Indien na Pakistan un denn na Süudwest in de AraabschenSee. DennIndus speist verscheden wichtigte Siedenströöm, de in de Himalaya begint,^[31]as Jhelum, Chenab, Ravi, Beas, un Sutlej un de fiev Strööm vun Punjab.

De anner Strööm in’n Himalaya fleet över dat Ganges-Brahmaputra-Beken af mit de Ganges, Brahmaputa un Yamuna as wichtigste Strööm. De Brahmaputra beginnt Yarlung Tsangpo in Westtibet, fleet denn na Oost to döör Tibet un denn na West döör dat Plattland vun Assam. De Ganges un Beahmaputra dreept sik in Bangladesch un münnt in den Gulf vun Benaglen döorbdat weltwied gröotste Delta de Sunderban.^[32]

De Noordhäng vun Gyla Peri un de Toppen achter de Tsangpo, de deelwies ton Himalaya tellt, ströömt över de Iraawaddy af, de sien Born jn Oosttibet het un denn Süüd to döör Myanar fleet un in de Andamannensee münnt. De Salween, Mekong, Jangtsekiang un de Gele Stroom hebbt den Born in dat tibeetschnHoogland, dat sik geologsch vun de Himalaya ünnerscheed. Se gellen daarfor nich as Strööm mit Born inn Himlaya. Deelwies heet düsse Strööm circum-Himalaya Strööm.^[33]

Gletschers

Aerial view of the southern end of the Ngozumpa glacier in the Sagarmatha National Park of Nepal, showing the Gokyo village and lakes on the right, and Everest, Lhotse and Makalu, three of the world's five highest peaks, on the left; view south from Cho Oyo towards the Dudh Kosi valley

De groten Bargkeden in Zentraalasien, de Himalaya inbegrepen, harbargt dat drüdd gröttste Vöörkamen an Snee un Ies weltwied, na de Antarktis un Arkris. ^[34] De Keed vun de Himalaya het rund 15.000 Gletsxhers, de rund Vörlaag:Convert, or 3600–4400 Gt (10Vörlaag:Superscript kg)^[35] Söötwater harbargt.^[36] To de gröotsten Gletsxher stellt de Gangotri un Yamunotri (Uttarakhand) un de Khumbu Geltaxhers (Mount Everest ), Langtang Geltaxhers (Langtang region), un Zemu (Sikkim).

Wegen de Laag vun de Bargkeed ann noordlichen Wenkring, loggr de Sneegrenz relativ hoog, nlramleriwes op rund Vörlaag:Convert.^[37] De troopschen Bargen sk in Neeguinea, de Rwenzori Bargen, un Kolumbien hebbt ene Sneegrenz bi rund Vörlaag:Convert lower.^[38] In den högeren Regioen vun de Himalaya liggt heel dat Jaar Snee, ook wenn se sondicht binde tropen liggr. De snee spiest verscheden Strööm.

In den verlden Jaren hebbt Glaziologen den Rucktog vun de Gletscher unnersocht.^[39][40] Gletscherseen henbt sik tonnBispeel opnde Gletsxher in de Himalaya bin hutan bullz. In den velrden 40 bet 50 is dat ies rund 13% daalgaan.^[35] De Rückgang unnerscheedt sik man je na Regioon un liggt twuschen webigenMter bet to 61 m dat jaar.^[35] Dat Afsmolten warrt sied 1975 jummerto gauer vun rund 5 to 13 m dat Jaa ton16 bet 24 gt dat jarr.^[35] Dat mag in de Tokumst slimme Folgen for de yregiomen hebben de opndat water ut de himalya anwiesen sund.^{[35][41][42][43]}.^[44]

Seen

Gurudongmar Lake in Sikkim

In’n Himalaya finnt sik hunnerde Seen.^[45] De Pangong Tso, an de Grenz twuschen Indien un China is de gröttste mit ene Flach vun Vörlaag:Cvt.

Süudliche vun de Höövdkeed sünd de Seen wat lütte. De Tilichose in Nepal in dat Analurna Massiv in de höögste See weltiwed. Anner Seen sünd Rara Lake in west Nepal, She-Phoksundo Lake in de Shey Phoksundo National Park vun Nepal, Gurudongmar Lake, in North Sikkim, Gokyo Lakes in Solukhumbu distrikt vun Nepal, un Lake Tsongmo, annd echina indien grenz in Sikkim.^[45]

Flora un Fauna

Himalaya-Tahr

Rood Panda

De Deer- un Plantenwelt vun de Himalaya ünnerscheedt sik je na Klima, Nedderslag, Höögd un Boddem. Dat Klima geit vun subtroopsch an de Bargfööt betto de permanent veriest Bargtoppen. De Nedderslag nimmt an de Süüdsied vun West na Oost to. Düsse Ünnerscheed in de klimaatschen Ümstann beedt Levensrüüm för een Bült verscheden Platen un Deerter. Op de Höögdenlage mit legen Luftdruck, extreme Küll överleven man extremophile Leevwesen, de an de harschen Ümstänn anpasst sünd. In de Höögdenlagen leevt ook de schoe Sneeleopard, de daar dat gröttste Roovdeert is. Siene Büüt sünd Segen op de Bargwischen un dat bargig Land, to’n Bispeel de Blaagschaap oder dat Himalaya-Moschusdeer. Anner endeemsche oder grotendeels endeemsche Plantenfreters sünd dat Himalaya-Tahr, dat Takin, dat Himalaya-Serau und de Griese Goral. De Himalaya-Bruunbaar is ene bedrohte Ünnneraard vun de Bruunbaar. Ook de bedrohte asiaatsche Swartbaar leevt in de Bargen. In den Loovboom-Koniferen-Woold in’n Oosten vun se Bargkeed leevt de Rode Panda in dat dichte Bambusünnerholt.

In de Woold in legeren Lagen vun de Bargkeed leevt verscheden Apenaarden, so as de bedrohte Goldlangur oder de Kaschmir-Hanuman-Langur.^[46]

Wegen de Klimawannel verännert sik de Deer- un Plantenwelt in de Himalaya gau. Üm dat de Temperaturen stiegt, treckt sik vele Aarden in högere un küllere Lagen an de se beter anpasst sünd trügg.

• 
  Sneeleopard (Panthera uncia)

Geschiedenis

[[Bestand:Яки.jpg|thumb|350px|Karavaan met jaks als lastdieren in Tibet, 1875. Schilderij van Vasili Veresjtsjagin.]] De aanwezigheid van Indo-Arische groepen uit Centraal-Azië is in de westelijke Himalaya terug te voeren tot rond 2000 v.Chr. Daarvandaan verspreidden deze groepen zich verder over het Indisch Subcontinent, om de Vedische beschaving te stichten. Vanuit het noorden werd het gebergte bevolkt door Tibetaanse volkeren. De uitlopers van de Himalaya bleven een menggebied tussen de hindoeïstische beschaving van de Indus-Gangesvlakte en de stammen uit de heuvels, de Pahari's.

Het boeddhisme ontstond in de 5e eeuw v.Chr. in de Ganges-vlakte. Onder het Mauryarijk raakte het over het Indische Subcontinent verspreid, maar in de eerste eeuwen n.Chr. ondervond het weer een teruggang ten gunste van het hindoeïsme. De 6e eeuw zag de opkomst van een machtig Tibetaans koninkrijk dat grote delen van de Himalaya besloeg. De Indiase boeddhistische monnik Padmasambhava bracht in de 8e eeuw het boeddhisme naar dit Tibetaanse koninkrijk. De grote Tibetaanse kloosterordes ontstonden echter pas na de 14e eeuw.

De islam arriveerde in de 9e eeuw in het Indisch Subcontinent, maar pas met de stichting van het sultanaat Delhi raakte de religie tot aan de uitlopers van de Himalaya verspreid. Sommige sultans lieten niet-moslims vervolgen, met als gevolg dat veel hindoeïstische lokale heersers de heuvels in vluchtten. In de 15e en 16e eeuw vestigden deze Rajputs overal in het westelijke en centrale deel van het gebergte eigen staatjes. De zuidkant van het gebied werd daardoor permanent hindoeïstisch. De meeste van deze staatjes werden schatplichtig aan het Mogolrijk, dat in de 16e tot 18e eeuw het grootste deel van het subcontinent besloeg.

Koloniale tijd

Na het ineenstorten van het Mogolrijk ontstond een machtsvacuüm, waarin de Britten het subcontinent geleidelijk aan onderwierpen. De Britten kregen echter nooit macht over Tibet en het koninkrijk van de Gurkha's in het tegenwoordige Nepal. Andere lokale heersers werden semi-onafhankelijke vazallen van de Britten.

Zowel de Mogols als de Britten zagen de machthebbers het gebergte als een goede plek om te verpozen tijdens het hete seizoen. De Mogols lieten paleizen en tuinen aanleggen in Kasjmir. De Britten stichtten een keten van "hill stations", waar de koloniale heersers villa's aanlegden tussen de theeplantages.

Post-koloniale tijd

De onafhankelijkheid van Brits-Indië in 1947 leidde tot de stichting van twee nieuwe staten: India en Pakistan. De onder Brits-Indië vallende onafhankelijke of semi-onafhankelijke prinsenstaatjes van de zuidelijke Himalaya sloten zich bij een van beide staten aan. Uitzonderingen vormden Nepal, Sikkim en Bhutan, die onafhankelijk bleven. Sikkim trad in 1975 onder dreiging van een Chinese invasie alsnog toe tot India.

China en India voerden in 1962 oorlog over gebieden in zowel het oosten als westen van de Himalaya. Het belangrijkste conflict in het gebied is echter dat tussen India en Pakistan over Kasjmir. Omdat de hindoeïstische maharadja van deze vazalstaat van de Britten aanvankelijk niet wilde kiezen voor aansluiting bij een van beide staten, eisten ze het gebied beide op. In 1947, 1965, 1971 en 1999 voerden de twee landen oorlogen om Kasjmir.

Tot aan de 20e eeuw bleef de lokale maatschappij in het hele gebied sterk feodaal geregeld: ten zuiden van het gebergte waren de machthebbers hindoeïstische vorsten, in het noorden heersten de boeddhistische kloosterordes. Daaraan kwam halverwege de 20e eeuw een abrupt einde met de invoering van lokale democratie in India en Pakistan en de verovering van Tibet door het Chinese Rode Leger. De Chinezen meenden de Tibetanen te hebben bevrijd van een theocratie, maar in de praktijk wordt het gebied sindsdien als een politiestaat geregeerd vanuit Beijing. Er vonden massale opstanden tegen het Chinese bestuur plaats in 1957, tussen 1987 en 1993 en in 2008. Een groot aantal Tibetanen vluchtte over de bergen naar India en Nepal, waar ze in veel plaatsen gemeenschappen in ballingschap stichtten.

Nepal bleef een absolute monarchie tot aan het einde van de eeuw, maar in 2006 werd de laatste koning na een volksoproer gedwongen af te treden.

Religionen

De Religionen ümto as Jainismus, Budhismus, Hindismus un Bön bekiekt de Himalaya as hillig.

In’n Jainismus is de Barg Ashtapada in’n Himalaya de Steed wo de eerste Jaina tirthankara, Rishabhanatha, moksha kreeg. De Gloven is dat sien Söön Bharata hier, nadem dat Rishabanta Nirvana bereikt harr, dree Stupas un veeruntwintig Schreinen vun de 24 tirthankaras mit gold un eddelsteensmuckt Statuen opricht un de Stell Sinhnishdha nööm.^[47][48]

In’n Hinduismus is de Himalaya de personifizeerte Goodheid Himavat, de König vun allen Bargen un de Vadder vun Parvati.^[49] De Himalaya gellt för den Vadder vun Ganga, de personifizeerte Goddheid vun de Ganges.^[50] Twee vun allerhilligsten hinduistsche Pilgersteden liggt in de Tempelkomplex Pashupatinath un Muktinath, de ook as Shaligrama bekannt sünd, wegen de hilligen swarten Steen, de Shalihrams heet.^[51]

In’n Buddhismus gellt Paro Taktsang as de hilligste Oord in Bhutan. Hier schall Padmasambhava den Buddhismus na Bhutan brocht hebben.^[52][53] De Muktinath ook een Pilgeroord for tibeetsche Buddhisten. Se glöövt, dat de Bööm in dat Pöppelholt uut de Wannerstöck vun de veerunachtog Mahasiddhas ranwussen is. Se bekene de Saligram as Vertreder vun de tibeetsche Slangengoddheid Gawo Jagpa.^[54]

Over 6000 tibeetsch-buddhistsche Klööster liggt in de Homalaya.^[55] Bhutan, Sikkim, and Ladakh are also dotted with numerous monasteries.^[56]

Literatuur

• Bill Aitken: Footloose in the Himalaya. Permanent Black, Delhi, 2003. ISBN 81-7824-052-1.
• Gerald Duane Berreman: Hindus of the Himalayas: Ethnography and Change. Oxford University Press, Delhi, 1997.
• Henry Edmundson: Tales from the Himalaya. Vajra Books, Kathmandu, 2019. ISBN 978-9937-9330-3-2.
• Everest (IMAX film). 1998. ISBN 0-7888-1493-1.
• James F. Fisher: Sherpas: Reflections on Change in Himalayan Nepal. University of California Press, Berkeley, 1990. ISBN 0-520-06941-2.
• Augusto Gansser-Biaggi, Andreas Gruschke, Blanche C. Olschak: Himalayas. Growing Mountains, Living Myths, Migrating Peoples. Facts On File, New York/Oxford, 1987; Bookwise, New Delhi, 1987. ISBN 0-8160-1994-0.
• Raj Kumar Gupta: Bibliography of the Himalayas. Indian Documentation Service, Gurgaon, 1981.
• John Hunt: Ascent of Everest. Hodder & Stoughton, London, 1956. ISBN 0-89886-361-9.
• Maurice Isserman, Stewart Weaver: Fallen Giants: The History of Himalayan Mountaineering from the Age of Empire to the Age of Extremes. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-11501-7.
• Jack D. Ives, Bruno Messerli: The Himalayan Dilemma: Reconciling Development and Conservation. Routledge, London/New York, 1989. ISBN 0-415-01157-4.
• J. S. Lall (Ruutgever) with A. D. Moddie: The Himalaya: Aspects of Change. Oxford University Press, Delhi, 1981. ISBN 0-19-561254-X.
• S. N. Nandy, P. P. Dhyani, P. K. Samal: Resource Information Database of the Indian Himalaya. GBPIHED, Almora, 2006. Online PDF.
• Swami Sundaranand: Himalaya: Through the Lens of a Sadhu. Tapovan Kuti Prakashan, 2001. ISBN 81-901326-0-1.
• Swami Tapovan Maharaj: Wanderings in the Himalayas. Chinmaya Publication Trust, Madras, 1960. (Translated by T. N. Kesava Pillai.)
• H. W. Tilman: Mount Everest, 1938. Cambridge University Press, 1948.
• Bethan Turner et al.: Seismicity of the Earth 1900–2010: Himalaya and Vicinity. United States Geological Survey, Denver, 2013.

Nettverwiese

Himalayas. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

 Wiktionary: Himalaya – Bedüdensverklaren, Woortherkamen, Synonymen, Översetten

• Detailrieke Vörstellen van den Bärgen, Gletschern in’n Himalaya (hoogdüütsch)
• Vörlaag:DNB-Portal
• Vörlaag:GIGAGEO
• Reisbericht uut Lhasa un vun ene Tour an de Mt. Everest mit Biller un Videos
• De höögsten Bargtoppen in de Himalaya vun Nepal