Essen-iepenbos

Het essen-iepenbos (Fraxino-Ulmetum) is een associatie uit het verbond van els en vogelkers (Alno-Padion). De associatie omvat eutrafente loofbossen die in natuurlijke omstandigheden voorkomen op min of meer regelmatig overstroomde komgronden langs de grote rivieren, maar tegenwoordig vooral in parkbossen en essenhakhoutbossen. Het essen-iepenbos wordt beschouwd als de centrale associatie van het bovenliggende verbond.

Essen-iepenbos
Syntaxonomische indeling
Klasse: Querco-Fagetea (klasse van eiken- en beukenbossen op voedselrijke grond) Orde: Fagetalia sylvaticae (orde van eiken- en beukenbossen op voedselrijke grond) Verbond: Alno-Padion (verbond van els en vogelkers)
Associatie
Fraxino-Ulmetum Oberd. 1992
Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Ze wordt gekenmerkt door een zeer goed ontwikkelde en soortenrijke boom-, struik- en kruidlaag waarin dikwijls stinsenplanten worden aangetroffen.

Deze associatie komt in Vlaanderen en Nederland verspreid voor. Ze omvat drie subassociaties.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Fraxino-Ulmetum campestris-effusae (Tx. 1952) Oberd. 1953
Ulmo-Fraxinetum (Noirf. 1984)

• Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r46Aa02

De wetenschappelijke naam Fraxino-Ulmetum is afgeleid van de botanische namen van respectievelijk de boomsoorten gewone es (Fraxinus excelsior) en gladde iep (Ulmus minor).

Fysiognomie

Het essen-iepenbos is qua fysiognomie nogal variabel. Het zijn weelderige loofbossen die zeer hoog kunnen worden, en zowel een goed ontwikkelde boom-, struik-, kruid- en moslaag hebben. In bossen waar de iepenziekte heeft toegeslagen, kan het bos zeer open zijn en de struiklaag zeer dicht en weelderig, met veel lianen.

Essenhakhoutbossen zijn eerder dicht en laagblijvend, en staan bekend om hun rijkdom aan epifytische mossen.

Ecologie

Het essen-iepenbos ontwikkelt zich op eutrofe zavel- en kleigronden die zelden overstromen of op een andere manier met nutriënten en basen worden verrijkt. Vaak gaat om het standplaatsen in de buurt van rivieren of beken. De bodems zijn jong en weinig gedifferentieerd, kalkrijk (2–5% kalk) en basisch (pH van 6,5–7,0). In de regel zijn dit vochtiger plaatsen dan die waarop het abelen-iepenbos wordt gevonden.

Het wordt in natuurlijke omstandigheden aangetroffen in de alluviale komgronden langs grote rivieren, maar goed ontwikkelde voorbeelden van oud alluviaal bos zijn in onze streken praktisch verdwenen. Dergelijke gronden zijn immers al sinds lange tijd in cultuur gebracht, en de restanten zijn zeer sterk verstoord door drainage en inplanting met canadapopulier.

In meer door de mens gecreëerde omstandigheden vindt men het essen-iepenbos in oude parkbossen, in essenhakhoutbossen en (als schermbos) langs autosnelwegen.

Het essen-iepenbos ontwikkelt zich spontaan uit struwelen van de associatie van sleedoorn en eenstijlige meidoorn (Pruno-Crataegetum). Wanneer de bodem niet regelmatig overstroomt zal het bos verder evolueren, op lichte bodems waarschijnlijk naar beuken-eikenbos (Fago-Quercetum), op zwaardere bodems naar eiken-haagbeukenbos (Stellario-Carpinetum).

Subassociaties in Nederland en Vlaanderen

In het essen-iepenbos worden in Nederland en Vlaanderen drie subassociaties onderscheiden.

Deze vallen uiteen in twee groepen, het elzenrijk essen-iepenbos met subassociatie alnetosum, en het droog essen-iepenbos dat alle andere associaties omvat.

Typische subassociatie

De typische subassociatie (Fraxino-Ulmetum typicum) heeft look-zonder-look als enige differentiërende soort. Deze subassociatie omvat vooral de jongere loofbossen in de rivier- en zeekleigebieden. De syntaxoncode voor Nederland is r46Aa02a.

Subassociatie met gewoon sneeuwklokje

Een subassociatie met gewoon sneeuwklokje (Fraxino-Ulmetum galanthetosum) wordt gekenmerkt door een ondergroei met gewoon sneeuwklokje (Galanthus nivalis). Syntaxoncode voor Nederland is r46Aa02b.

Elzenrijk essen-iepenbos

Het elzenrijk essen-iepenbos of vochtig essen-iepenbos (Fraxino-Ulmetum alnetosum) is een subassociatie met een hoge abundantie van zwarte els (Alnus glutinosa) in de boomlaag en opvallend veel moerasplanten in de ondergroei. Dit bostype is typisch voor natte tot zeer natte standplaatsen met een continue hoge grondwaterspiegel, veelal op een ondergrond van zware klei, langs de rand van het rivierdal. Periodiek kunnen deze bossen zelfs volledig onder water staan.

Vegetatiezonering

In de vegetatiezonering maakt het essen-iepenbos bij haar bosrand veelal contact met mantelgemeenschappen uit de sleedoorn-orde, of zoomgemeenschappen uit de klasse van nitrofiele zomen. Daarnaast kan het essen-iepenbos ook direct in contact worden aangetroffen met graslandgemeenschappen uit de glanshaver-orde. In de vegetatiezonering van het natuurlijke landschap gaat het essen-iepenbos aan de lagere kant (richting de rivier) over in gemeenschappen uit de klasse van wilgenvloedbossen en -struwelen.

Microgemeenschappen

Op de bast van de bomen en struiken in het essen-iepenbos komen vaak epifytische cryptogamengemeenschappen uit de kringmos-klasse voor. Een bijzondere associatie uit deze klasse is die touwtjesmos-associatie, die zeer typerend en goed ontwikkeld is in oude hakhoutvormen van het essen-iepenbos.

Verspreiding

Het verspreidingsgebied van het essen-iepenbos strekt zicht uit over het noorden van West- en Centraal-Europa, van Midden-Frankrijk tot in Polen.

In Nederland vinden we dit bostype vooral in het fluviatiel district en in de duinen. Parkbossen van dit type vindt men in Nederland in de Betuwe, langs de Utrechtse Vecht, op Walcheren en in het zeekleigebied in Friesland en Groningen. Essenhakhout wordt nog aangetroffen in het Utrechtse rivierengebied en in de binnenduinrand.

In Vlaanderen zijn nauwelijks nog voorbeelden van oud alluviaal bos. De essen-iepenbossen die nog voorkomen in het Brabants en Vlaams district langs rivieren en beken op leembodems, zijn van recentere aard.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Gewone esdoorn

Gladde iep

Gewone es

Gewone vogelkers

Eenstijlige meidoorn

Hondstarwegras

Het essen-iepenbos heeft in Nederland en Vlaanderen slechts twee weinig bruikbare kensoorten, de donkere ooievaarsbek, die hier enkel als stinsenplant voorkomt, en het zeldzame hondstarwegras.

In de boomlaag domineren gewone es, gewone esdoorn en zomereik, met gladde iep op het tweede plan. De struiklaag bevat meestal eenstijlige meidoorn, gewone vlier en gewone vogelkers. De onderbegroeiing omvat een aantal nitrofiele soorten als grote brandnetel, geel nagelkruid, kleefkruid en hondsdraf, wijzend op betrekkelijke voedselrijkdom in de bodem. Net zoals in het abelen-iepenbos vinden we er verschillende stinsenplanten, met de Italiaanse aronskelk, holwortel en bostulp als onderscheidende soorten.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste diagnostische plantentaxa van het essen-iepenbos voor Nederland en Vlaanderen.

Boomlaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kV		> 70%	gewone esdoorn	Acer pseudoplatanus
kV		> 40%	gladde iep	Ulmus minor
kK		> 80%	gewone es	Fraxinus excelsior
		> 60%	zomereik	Quercus robur
		> 20%	beuk	Fagus sylvatica
		> 20%	witte paardenkastanje	Aesculus hippocastanum
	dS	> 20%	zwarte els	Alnus glutinosa	subassociatie alnetosum
	dS		schietwilg	Salix alba	subassociatie alnetosum
			canadapopulier	Populus ×canadensis

Struiklaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kV		> 40%	gewone vogelkers	Prunus padus
kK		> 40%	aalbes	Ribes rubrum
		> 70%	eenstijlige meidoorn	Crataegus monogyna
		> 50%	gewone vlier	Sambucus nigra
		> 20%	wilde kardinaalsmuts	Euonymus europaeus
		> 20%	hazelaar	Corylus avellana

Kruidlaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kA		< 10%	hondstarwegras	Elymus caninus
kA		< 10%	donkere ooievaarsbek	Geranium phaeum
kV		> 30%	bloedzuring	Rumex sanguineus
kV		> 20%	dagkoekoeksbloem	Silene dioica
kV		> 10%	reuzenzwenkgras	Festuca gigantea
kK		> 50%	gewoon speenkruid	Ficaria verna
kK		> 40%	klimop	Hedera helix
kK		> 20%	bosandoorn	Stachys sylvatica
kK		> 20%	groot heksenkruid	Circaea lutetiana
kK		> 10%	gevlekte aronskelk	Arum maculatum
		> 80%	grote brandnetel	Urtica dioica
		> 70%	geel nagelkruid	Geum urbanum
		> 60%	kleefkruid	Galium aparine
		> 60%	hondsdraf	Glechoma hederacea
		> 50%	look-zonder-look	Alliaria petiolata
		> 40%	ruw beemdgras	Poa trivialis
		> 40%	fluitenkruid	Anthriscus sylvestris
		> 40%	zevenblad	Aegopodium podagraria
		> 30%	dauwbraam	Rubus caesius
		> 30%	robertskruid	Geranium robertianum
		> 20%	drienerfmuur	Moehringia trinervia
	dS		gewoon sneeuwklokje	Galanthus nivalis	subassociatie gewoon sneeuwklokje
			Italiaanse aronskelk	Arum italicum
			holwortel	Corydalis cava
			bostulp	Tulipa sylvestris

Moslaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
kK		> 10%	geplooid snavelmos	Eurhynchium striatum
		> 50%	fijn laddermos	Kindbergia praelonga
		> 50%	gewoon dikkopmos	Brachythecium rutabulum
		> 20%	kleivedermos	Fissidens taxifolius
		> 20%	kleisnavelmos	Oxyrrhynchium hians

Biologische Waarderingskaart

In de Biologische Waarderingskaart (BWK) van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest staat deze associatie, samen met het verwante vogelkers-essenbos, bekend als alluviaal elzen-essenbos (va).

Het komt voor als volwaardige bossen in alluviale valleien op zware, matig vochtige tot matig natte, lemige of zandlemige bodems en als lijnvormige elementen langsheen bronbeken in de vorm van houtkanten. Deze bossen werden in het verleden dikwijls beheerd als hakhout, maar zijn tegenwoordig dikwijls ingeplant met canadapopulier.

Het alluviaal elzen-essenbos staat gewaardeerd als 'Biologisch zeer waardevol'.

Fotogalerij

• 
• 
• 
• 
  Close-up van de kruidlaag met veel gulden boterbloem, bosanemoon en klimop.
• 

Zie ook

• Lijst van bosgemeenschappen in Nederland
• Atlantische gemengde bossen
• Bosflora