Jachten van Maximiliaan

De Jachten van Maximiliaan (Frans: Les chasses de Maximilien) is een twaalfdelige reeks Brusselse wandtapijten, nu te bezichtigen in het Louvre. Ze zijn gemaakt in de 16e eeuw naar kartons van Barend van Orley en Jan Tons II (1530). Het weven werd toevertrouwd aan Jan en Willem Dermoyen, die naar schatting zestig wevers en twee jaar nodig hadden om de reeks te voltooien (1531-33).^[1] Het resultaat was een levendig renaissancekunstwerk dat prachtig een fase markeert in het leven van de drie Habsburgse broers en zussen: in 1531 had keizer Karel net zijn zuster Maria aangesteld tot landvoogdes van de Nederlanden en was hun broer Ferdinand op de verkiezing in Aken voorbestemd om Karel op te volgen als koning van Duitsland. Ze hadden samen tijd doorgebracht aan het Hof in Brussel, waar ze hun gedeelde passie voor de jacht volop hadden uitgeleefd. Dit kan mee een verklaring zijn voor de buitengewone individualisering van personages en gebouwen in de Jachten van Maximiliaan. De naam is een evidente vergissing, allicht het gevolg van de fysieke gelijkenis tussen Ferdinand en zijn grootvader Maximiliaan van Oostenrijk.

Opdracht en totstandkoming

De opdracht kwam uit de hoogste hofkringen, zoals alleen al blijkt uit het gebruik van de ultrakostbare gouddraad. Karel van Mander duidt in zijn Schilder-boeck keizer Karel V zelf aan.^[2] Sommige jachthonden dragen inderdaad Karels embleem, de zuilen van Hercules, op hun halsband. Mogelijk handelde hij gezamenlijk met zijn kersverse landvoogdes Maria.

Twee groepen voorbereidende tekeningen zijn bewaard. De ene bestaat uit de kleine kartons, zes stuks, en wordt algemeen toegeschreven aan Van Orley.^[3] De andere is compleet en wordt beschouwd als een set atelierkopieën of ricordi (Louvre). Tons leverde volgens de Franse hofhistorici André Félibien en Henri Lauval de prachtige landschappen (allicht Jan Tons de Jonge).^[4][5] Van Orleys beste leerlingen, Pieter Coecke van Aelst en Michiel Coxcie, moeten ook betrokken zijn geweest.^[6] De eigenlijke kartons zijn niet bewaard.

Thema

De verschillende soorten jacht (valkenjacht; drijfjacht op herten: maart-oktober; everjacht: november-januari) zijn verdeeld over de twaalf maanden van het jaar. Elk tapijt draagt bovenaan het met de maand overeenstemmende teken van de dierenriem. Logischerwijze is Maart het eerste tapijt in de reeks, aangezien dat in de juliaanse kalender de eerste maand van het jaar was (tot 1575 in Brussel).

De jachtpartijen doorheen de maanden starten en eindigen in het Brusselse Koudenbergpaleis, met tussenin tien jachtscènes in het Zoniënwoud. In Van Orleys kartons maakte de vroegere rigiditeit plaats voor een nieuwe, levendige dynamiek. Hij toonde zijn talent om grootschalige actiescènes weer te geven in een realistisch, pittoresk en zeer gedetailleerd landschap. Ongetwijfeld had hij hiervoor de hulp gevraagd van specialisten op jachtgebied. Het is ook duidelijk dat hij Le Livre de Chasse (jachtboek) van Gaston Phoebus heeft geconsulteerd.^[7] Van Orleys kartons integreren het italianisme in de traditie van de Nederlanden.^[8]

Bijzondere aandacht is besteed aan de flora.^[9] Van de zestig verschillende planten die zijn weergegeven, zijn er zeker 42 waarvan de soort exact kan worden gedetermineerd. Het gaat om planten die voorkwamen (en -komen) in het Zoniënwoud, en die bovendien in hun natuurlijke associaties zijn weergegeven.

De tapijten dragen onderaan links het stadsmerk van Brussel (ingevoerd sinds 1528) en onderaan rechts het weversmonogram IGVW (waarschijnlijk voor Ian en Guillaume Dermoyen en Van der Walle). De onderste boord toont een strijd tussen zeegoden (tritons en zeepaarden), voorgesteld als een bronzen reliëf. De overige drie boorden tonen een guirlande van bloemen, fruit, vogels en goudsmeedwerk.

Overzicht

Maart

Ram

Vertrek voor de hertenjacht. Topografie: Koudenbergpaleis. De kapel was nog in aanbouw en had nog een tijdelijk strodak, wat overeenstemt met de situatie in 1528-33. De glasramen onder de kapel zijn geplaatst vóór 1 maart 1531. Het Warandepark is realistisch weergegeven, met onder andere het bosje links met een labyrint. Het stadsgezicht op Brussel is gedetailleerd, van de middeleeuwse muren in de voorgrond tot de torens van het stadhuis, de Sint-Niklaaskerk en Sint-Goedele verderop.

April

Stier

De honden worden opgehaald voor het begin van de hertenjacht. De ruggelings afgebeelde amazone, met een valk op de pols, is waarschijnlijk Maria van Hongarije. Haar zadel is een sambue waarop het woord spero staat.[10] Een gehuifde valk werd vaak in verband gebracht met het woord van de Vulgaat (Post tenebras spero lucem, Job, 17:12) Topografie: Jachthuis van Bosvoorde: jagersverblijf, hondenhokken, paardenstallen, valkenhuis.

Mei

Tweelingen

Hertenjacht. De jagers verpozen en er is tijd voor liefkozingen. De maaltijd wordt gereedgemaakt. Topografie: Zoniënwoud te Oudergem. In de verte is Brussel te zien (stadhuis, Sint Goedele).

Juni

Kreeft

Hertenjacht. Dienaars leggen het luxueuze bestek voor het middagmaal. Op de voorgrond wordt de wijn uit het water gevist. Keizer Karel en zijn broer Ferdinand zijn in gesprek. Topografie: Flossendelle[11]

Juli

Leeuw

Hertenjacht. De jagers en knechten brengen verslag uit van de dieren die ze op het spoor zijn. Het vrouwelijke personage links zit heel ongebruikelijk als een man te paard. Landvoogdes Maria stond erom bekend dat ze jaagde als een man. Topografie: Rood Klooster.

Augustus

Maagd

Hertenjacht. Een hert is verstrikt in de struiken. Topografie: Steenput nabij Dworp.[12]

September

Weegschaal

Hertenjacht. Het hert is aan de honden proberen te ontkomen door in de vijver te springen. Een bat-l'eau is aan de gang. Topografie: Priorij van Groenendaal en links het Huis Ravenstein, via een galerij verbonden met de keizerlijke loge in de kerk.

Oktober

Schorpioen

Hertenjacht. Ritueel van de curée (beloning van de honden met de ingewanden van het pas gedode wild). In de achtergrond de linnen zeilen die het wild naar de accoure hielpen drijven, waar het kon worden afgemaakt. Topografie: Huis van Staketsel in Boondaal

November

Boogschutter

Everjacht. Topografie: Reigersbos[11]

December

Steenbok

Doden van de everzwijnen. Ferdinand, vroeger verkeerdelijk geïdentificeerd als zijn grootvader Maximiliaan van Oostenrijk, hanteert hiervoor een speciaal zwaard. Topografie: De kapel en huizen bovenaan rechts tonen het dorp Terhulpen met de Sint-Niklaaskerk.

Januari

Waterman

Everjacht. Het gedode zwijn wordt in het vuur geroosterd (flambée). In de achtergrond krijgt een vooraanstaand persoon de kop en een poot. Op het ijs wordt geschaatst. Topografie: Kasteel van Tervuren.

Februari

Vissen

Allegorisch tafereel. Bij een standbeeld van Diana betuigen de jagers eer aan Modus en Ratio (voor resp. de praktijk en de theorie van de jacht).[13] Het paar is gezeten op een dais en vertrappelt Ledigheid en Vraatzucht. Een Latijnse cartouche verduidelijkt de boodschap.[14] Topografie: Vanuit de ingangsvleugel van het Koudenbergpaleis, zicht op de Aula Magna, de huizen van Borgendael en Sint-Jakob op de Koudenberg. Binnen het Baliënplein zijn herten en reeën bijeengedreven.

Herhalingen

Uit een contract van 1533 tussen een Antwerps-Duitse handelscompagnie en een Venetiaanse koopman blijkt dat Willem Dermoyen een herhaling in de aanbieding had.^[15] Bedoeling was dat hij een exemplaar eruit zouden aanbieden aan de Ottomaanse sultan Süleyman de Prachtlievende in Istanboel. De sultan hapte niet toe, maar mogelijk bleven de "monsters" achter in het Topkapıpaleis.^[16] Rond 1600 werd nog een hereditie gemaakt, waarschijnlijk door Maarten Reymbouts, waarvan Februari nog bestaat. Evrard Leyniers III realiseerde een aantal verkorte en vereenvoudigde edities, waarvan er één te vinden is in het Kasteel van Franc-Waret.

De kartons bereikten Engeland, zoals blijkt uit de getrouwe versies uit de koninklijke Mortlakemanufactuur. Vanaf het einde van de 17e eeuw maakte de Gobelinmanufactuur negen volledige heredities. De eerste versie van 1685-1687 werd besteld door koning Lodewijk XIV van Frankrijk, de zevende door de hertog van Antin in 1720-1730:

• Acht stuks uit een 17e-eeuwse editie in de Hertengalerij van het Kasteel van Chantilly
• Een reeks in de Salon François I van het Kasteel van Fontainebleau
• Het Kasteel van Pau bewaart een mooie set.
• Vijf stuks in het Musée de la Chasse et de la Nature van Parijs, ca. 1720-1740 (in bewaring voor het Musée des Beaux-arts van Chartres)

Bezitsgeschiedenis en invloed

De editio princeps is niet gedocumenteerd tot ze plots in 1589 opduikt in Parijs, in de nalatenschap van hertog Hendrik I van Guise. Het is hier dat ze voor het eerst vermeld worden als "jachten van keizer Maximiliaan". Een inventaris van 1644 schat hun waarde op 50.000 livre. In 1665 kwam de reeks in het bezit van Lodewijk XIV. Om onbekende redenen werd ze gespaard bij de algemene verbranding in opdracht van het Directoire (juni 1797). Bij een restauratie in 1914 door de Gobelinmanufactuur werden sommigen delen herweven.

De prestigieuze reeks kende navolging in heel Europa. Cosimo I de' Medici bestelde bij Stradanus niet minder dan 28 wandtapijten met jachttaferelen voor zijn paleis in Poggio a Caiano. In Brussel specialiseerde vooral de firma Leyniers zich in het jachtgenre (met o.m. Evrard Leyniers, 1597-1680).

Literatuur

• Arnout Balis, "De ‘Jachten van Maximiliaan’, kroonstuk van de hoofse jachticonografïe", in: Gentse bijdragen tot de kunstgeschie­denis, XXV, 1979-1980, p. 14-41
• Sophie Schneebalg-Perelman, Les ‘Chasses de Maximilien’. Les énigmes d'un chef-d'œuvre de la tapisserie, Brussel, Éditions de Chabassol, 1982
• Avec Charles Quint en Soignes. D'après les tapisseries des Chasses dites de Maximilien, tentoonstellingscatalogus, Brussel, 1985
• Arnout Balis, Krista de Jonge, Guy Delmarcel en Amaury Lefébure, Les chasses de Maximilien, Parijs, Réunion des musées nationaux, 1993
• Emmanuel Coquery, "Les Chasses et la Bataille", in: La Bataille de Pavie, Parijs, 1999, p. 76-89
• Fernando Checa Cremades, Trésors de la couronne d'Espagne. Un âge d'or de la tapisserie flamande, Parijs, Mobilier national, 2010, p. 131-138
• Claire Billen en Sabine van Sprang, "Les Chasses de Maximilien parlent en français. Réévaluation d'une tenture à la gloire de la dynastie des Habsbourg", in: Elizabeth Crouzet-Pavan en Jean-Claude Maire Vigueur (red.), L'art au service du prince. Paradigme italien, expériences européenes (vers 1250-vers 1500), 2015, ISBN 9788867284801, p. 283-306
• Iain Buchanan, Habsburg Tapestries (= Studies in Western Tapestry, vol. 4), Brepols, 2015. ISBN 9782503516707