Paasdatum

Het paasfeest wordt in het christendom in principe gevierd op de eerste zondag na de eerste volle maan in de lente. Het feest vond oorspronkelijk plaats op dezelfde datum als het Joodse Pesach, waarvan de datum wordt bepaald op grond van de Joodse kalender. Dat is een maankalender, waardoor de datum van Pesach in de westerse zonnekalenders verspringt en niet steeds op dezelfde weekdag valt. Het Eerste Concilie van Nicea besloot de datum voortaan te berekenen, gebaseerd op de epacta, een getal dat de maanstand op de eerste dag van het jaar aangeeft.

Voor datums per jaar, zie de Tabel met de datums van Pasen, Hemelvaartsdag en Pinksteren

Paaszondag valt ongeveer in het midden van de jaarlijkse paascyclus en bepaalt ook wanneer de andere kerkelijke feestdagen binnen deze cyclus vallen. Zo valt Aswoensdag, waarmee de vastentijd begint, altijd 46 dagen vóór Pasen, zodat er veertig vastendagen zijn; de zondagen tellen niet mee. Hemelvaartsdag is 39 dagen na Pasen. Pinksteren is altijd op de zevende zondag na Pasen. Als Pasen zelf meegeteld wordt is Pinksteren de vijftigste dag van de Paastijd; in het Oudgrieks is vijftig πεντηκοστή (ἡμέρα); pentekostē (hēmera). Daarvan is de benaming Pinksteren afgeleid.

Ook de datums van het Feest van de Heilige Drie-eenheid (Trinitatis), de zondag na Pinksteren, Sacramentsdag (tweede donderdag of tweede zondag na Pinksteren) en het hoogfeest van het Heilig Hart (derde vrijdag na Pinksteren) zijn aan de paasdatum verbonden.

Geschiedenis

Zie Computus paschalis voor de geschiedenis van de berekening van de Paasdatum

In de eerste eeuwen vierde de christelijke kerk Pasen op dezelfde dag als het joodse Pesach (de 14e Nisan), maar het Eerste Concilie van Nicaea wilde in 325 overgaan tot een berekening van de paasdatum. De regels van dit concilie gaan uit van een vereenvoudigde berekening met de gemiddelde posities van zon en maan (geocentrische, cirkelvormige banen en vaste snelheid) en 21 maart 0:00 uur als vast begin van de lente. De ware maan wijkt tot ± 0,7 dag af van de gemiddelde maan, en het astronomische begin van de lente (zie lentepunt) varieert bijvoorbeeld tussen 19 maart 9:00 (CET) in het jaar 2096 en 21 maart 21:00 (CET) in het jaar 1903. Daardoor ontstaan soms verschillen tussen de kerkelijke en de astronomische paasdatum, de paasparadoxiën.

Aanvankelijk werden de regels op verschillende manieren toegepast. In het jaar 387 vierde Rome bijvoorbeeld op 21 maart Pasen, maar Alexandrië op 25 april en andere plaatsen op 18 april. De monnik Dionysius Exiguus stelde in het jaar 525 in Rome tabellen en een rekenschema op volgens de Alexandrijnse regels. Hij paste de berekening zo aan dat Pasen op zijn vroegst op 22 maart en uiterlijk op 25 april valt. De paus besloot voortaan Pasen te vieren volgens deze regels en tabellen, waarbij de bepaling van de paasdatum opgedragen werd aan de patriarch (bisschop) van Alexandrië.

Sinds het jaar 532 (het begin van de paastabellen van Dionysius Exiguus) liggen de datums vast, maar pas in de 9e eeuw werden de zo berekende paasdatums algemeen aanvaard door de christenen. In de middeleeuwen bemerkte men echter dat de berekende paasdatums merkbaar begonnen af te wijken van de hemelverschijnselen. Zo viel het begin van de astronomische lente steeds vroeger, in de 16e eeuw was deze al tot 11 maart vooruitgeschoven. Ook de datum voor de kerkelijke volle maan kon tot drie dagen afwijken van de astronomische volle maan. In die tijd hanteerde men de juliaanse kalender door Julius Caesar ingevoerd in het jaar 46 voor Christus, waarin men strikt om de vier jaar een schrikkeldag invoerde.

De invoering van de gregoriaanse kalender door paus Gregorius XIII in 1582 moest ook een oplossing bieden voor deze problemen. Eerst liet men tien dagen weg, zodat het begin van de astronomische lente weer rond 21 maart viel. Een kleine wijziging van de schrikkeljaarregeling moest ervoor zorgen dat dit in de toekomst ook zo bleef. Voor de berekening van de kerkelijke volle maan werd een door de Italiaanse sterrenkundige Aloisius Lilius voorgestelde verbetering van de regels doorgevoerd, zodat deze ook gemiddeld in overeenstemming zou blijven met de astronomische volle maan. Doordat veel eeuwjaren geen schrikkeljaren meer waren, was er geen simpel verband meer tussen het gulden getal en de epacta. Verder waren er per 2500 jaar acht extra maandagen, wat verdere aanpassingen nodig maakte. Bovendien moest het resultaat niet té veel afwijken van de vorige berekeningen omdat dit anders de reputatie van vroegere wijsgeren (en daarmee de kerk) zou schaden. Een commissie onder voorzitterschap van Christoph Clavius stelde toen nog wel een vaste paasdatum voor, maar dat werd verworpen omdat het een té grote breuk met het verleden was. Verder waren er nog wat futiele verschillen tussen de door Christoph Clavius berekende paasmaan en de echte maan, zo was er op eerste paasdag 1903 een maansverduistering. Verder was toen ook al bekend dat er een zuidelijk halfrond was, dus werd er gesteld dat omdat Jezus op het noordelijk halfrond geleefd had, de mensen op het zuidelijk halfrond zich moesten houden aan de noordelijke lente.

Methode van Gauss

De Duitse wiskundige Carl Friedrich Gauss publiceerde in 1800 een algoritme waarmee de paasdatum voor een willekeurig jaar berekend kan worden. De methode is betrouwbaar voor de meeste jaren, maar kan falen onder bepaalde omstandigheden, zoals bijvoorbeeld in het jaar 4200. Dan is er een zeldzame situatie waarbij de epacta gelijk is aan 20 en het een jaar is voor een nieuwe eeuw. Deze combinatie leidt tot een inconsistente output van het Gauss-algoritme, omdat dit geen rekening houdt met de specifieke cyclus van de epacta en de regels van de Gregoriaanse kalender in bijzondere gevallen, zoals het overslaan van schrikkeljaren of correcties voor de maancyclus. Daardoor komt zijn paasdatum voor 4200 uit op 13 april in plaats van 20 april.

De methode van Gauss loopt als volgt:

Stap	Hoe	Wiskundige notatie	Voorbeeld voor 1991
Bepaal het gulden getal	Deel het jaartal door 19, neem de rest, en tel er 1 bij op (zoals Dionysius). Noem dit getal G.	Stel A = jaartal G = (A mod 19)+1	Voor het jaar 1991 geldt gulden getal G = 16.
Bepaal het eeuwtal	Geheeldeel het jaartal door 100 en tel daar 1 bij op. Noem dit getal C.	C = ⎣A/100⎦+1	Voor het jaar 1991 geldt eeuwgetal C = 20.
Corrigeer vervolgens voor jaren die geen schrikkeljaar zijn	Vermenigvuldig C met 3, geheeldeel het resultaat door 4 en trek er 12 van af. Noem dit getal X.	X = ⎣3*C/4⎦-12	Voor de 20e en 21e eeuw geldt X = 3.
Maancorrectie	Neem 8 maal C, tel er 5 bij op, geheeldeel dit door 25 en trek er 5 vanaf. Noem dit getal Y.	Y = ⎣(8*C +5)/25⎦-5	Voor de 20e en 21e eeuw geldt Y = 1.
Zoek de zondag	Vermenigvuldig het jaartal met 5, geheeldeel de uitkomst door 4, trek er X en 10 vanaf, en noem dit getal Z.	Z = ⎣5*A/4⎦-10 -X	Voor 1991 geldt: Z = 2475.
Bepaal de epacta	11 maal G + 20 + Y. Trek daarvan X af, geheeldeel het resultaat door 30 en noem de rest E. Als E gelijk is aan 24, of als E gelijk is aan 25 en het gulden getal is groter dan 11, tel dan 1 bij E op.	E = 11*G+20+Y-X mod 30 E=24 | E=25 & G>11 => E=E+1	De Epacta voor 1991 is 14.
Bepaal de volle maan	Trek E af van 44. Noem dit getal N. Als N kleiner is dan 21, tel er dan 30 bij op.	N = 44-E N<21 => N=N+30	Voor 1991 geldt: N = 30
Nu door naar zondag	Tel Z en N op. Geheeldeel het resultaat door 7 en trek de rest af van N+7. Noem dit getal P.	P = N+7-(Z+N mod 7)	Voor 1991 geldt: P = 31.
Paasdatum	Als P groter is dan 31, trek er dan 31 vanaf, en de paasdatum valt in april. Anders is de paasdag P in maart.	Stel M=3 P>31 => P=P-31 & M=M+1 datum Paasdag = P M A	Paasdag 1991 viel op 31 maart.

Afwijkende paasdatums

In veel oosters-orthodoxe kerken bleef de oude juliaanse kalender (met de Dionysiaanse berekening) tot in de 20e eeuw in gebruik. Een conferentie van Oosters-orthodoxe Kerken in Constantinopel stelde in 1923 een nieuwe kerkelijke kalender voor, die tot 2800 overeenstemt met de gregoriaanse kalender; de paasdatum zou op basis van astronomische waarnemingen bepaald worden. De autocefale Kerk van Roemenië nam deze kalender en de astronomische paasdatum over. Griekenland nam in 1924 wel de kalender over, maar de Grieks-orthodoxe Kerk bleef voor de berekening van de datum voor het Pasen en de daarmee samenvallende cyclus (niet van de andere feestdagen!) bij de juliaanse kalender. In andere orthodoxe Kerken is de juliaanse kalender ook tegenwoordig nog in gebruik voor alle feestdagen (zie ook de uitleg bij de gregoriaanse kalender).

De quartodecimanen (genoemd naar Latijn quartodecimus = veertiende) vierden Pasen net als de Joden strikt op de 14e Nisan, onafhankelijk ervan welke weekdag het is.

Tabel met de datums van Pasen, Hemelvaartsdag en Pinksteren

Onderstaande tabel geeft de datums voor de huidige tijd. De tabel kan gesorteerd worden op eerste paasdag en de andere kolommen zijn dan vanzelf ook gesorteerd. Andere dagen zijn:

• Carnaval (in veel streken): van de zondag vóór Vastenavond tot Vastenavond
  • Rosenmontag in Rijnland (Duitsland): maandag tijdens carnaval
• Palmzondag: zondag vóór Pasen
• Goede week: van Palmpasen tot Pasen
• Witte Donderdag, Goede Vrijdag, Stille Zaterdag: de drie dagen vóór Pasen
• Tweede paas- en pinksterdag: maandag na respectievelijk eerste paas- en pinksterdag
• Beloken Pasen: zondag na Pasen
• Wezenzondag: zondag na Hemelvaart en vóór Pinksteren
• Luilak: zaterdag vóór Pinksteren
• Feest van de Heilige Drie-eenheid (Trinitatis): zondag na Pinksteren
• Sacramentsdag (tweede donderdag of tweede zondag na Pinksteren)
• hoogfeest van het Heilig Hart (derde vrijdag na Pinksteren)

jaar	Vastenavond (dinsdag)	Eerste paasdag (zondag)	Hemelvaartsdag (donderdag)	Eerste pinksterdag (zondag)
Vroegst	0203 3 februari	0322 22 maart	0430 30 april	0510 10 mei
Laatst	0309 9 maart	0425 25 april	0603 3 juni	0613 13 juni
2015	0217 17 februari	0405 5 april	0514 14 mei	0524 24 mei
2016	0209 9 februari	0327 27 maart	0505 5 mei	0515 15 mei
2017	0228 28 februari	0416 16 april	0525 25 mei	0604 4 juni
2018	0213 13 februari	0401 1 april	0510 10 mei	0520 20 mei
2019	0305 5 maart	0421 21 april	0530 30 mei	0609 9 juni
2020	0225 25 februari	0412 12 april	0521 21 mei	0531 31 mei
2021	0216 16 februari	0404 4 april	0513 13 mei	0523 23 mei
2022	0301 1 maart	0417 17 april	0526 26 mei	0605 5 juni
2023	0221 21 februari	0409 9 april	0518 18 mei	0528 28 mei
2024	0213 13 februari	0331 31 maart	0509 9 mei	0519 19 mei
2025	0304 4 maart	0420 20 april	0529 29 mei	0608 8 juni
2026	0217 17 februari	0405 5 april	0514 14 mei	0524 24 mei
2027	0209 9 februari	0328 28 maart	0506 6 mei	0516 16 mei
2028	0229 29 februari	0416 16 april	0525 25 mei	0604 4 juni
2029	0213 13 februari	0401 1 april	0510 10 mei	0520 20 mei
2030	0305 5 maart	0421 21 april	0530 30 mei	0609 9 juni
2031	0225 25 februari	0413 13 april	0522 22 mei	0601 1 juni
2032	0210 10 februari	0328 28 maart	0506 6 mei	0516 16 mei
2033	0301 1 maart	0417 17 april	0526 26 mei	0605 5 juni
2034	0221 21 februari	0409 9 april	0518 18 mei	0528 28 mei
2035	0206 6 februari	0325 25 maart	0503 3 mei	0513 13 mei
2036	0226 26 februari	0413 13 april	0522 22 mei	0601 1 juni
2037	0217 17 februari	0405 5 april	0514 14 mei	0524 24 mei
2038	0309 9 maart	0425 25 april	0603 3 juni	0613 13 juni
2039	0222 22 februari	0410 10 april	0519 19 mei	0529 29 mei
2040	0214 14 februari	0401 1 april	0510 10 mei	0520 20 mei
2041	0305 5 maart	0421 21 april	0530 30 mei	0609 9 juni
2042	0218 18 februari	0406 6 april	0515 15 mei	0525 25 mei
2043	0210 10 februari	0329 29 maart	0507 7 mei	0517 17 mei
2044	0301 1 maart	0417 17 april	0526 26 mei	0605 5 juni
2045	0221 21 februari	0409 9 april	0518 18 mei	0528 28 mei

Toekomstige ontwikkelingen

Verscheidene kerken proberen de verschillen in paasdatum te overbruggen en terug te keren naar één berekening voor het gehele christendom. De grootste kans op acceptatie maakt het vieren van Pasen volgens de astronomische waarneming van lentebegin en volle maan. Dat is het geval geweest vanaf 20 mei 325. Daartoe is vooral nader overleg nodig met de orthodoxe kerken.

Mede in het kader van de oecumene stelde Paus Franciscus in juni 2015 voor om met alle christenen te komen tot een gezamenlijke paasdatum. Verwijzend naar een traditionele pinkstergroet, die ontleend is aan Lukas 24:34, maakte Franciscus toen een grapje over een katholiek en een orthodox: “Is jouw Christus al opgestaan?” “De mijne staat pas de volgende week op!”^[1]

Spreekwoord

Over Pasen en Pinksteren zijn veel zegswijzen. Enkele die specifiek naar de jaarcyclus verwijzen:

• Als Pasen en Pinksteren op één dag vallen geeft aan dat iets zal nooit gebeuren. Variant zijn als Pasen op een vrijdag valt en Van Aken tot Pasen.
• Als ’t Palmzondag is, zal ’t haast Pasen zijn: als het begin er is, zal de rest volgen.
• Als vijgen na Pasen: te laat. Vijgen mochten in de Vastentijd gegeten worden, daarna was men ze beu.
• Halleluja zingen vóórdat het Pasen is: te vroeg juichen.
• Men spreekt zolang van Pasen totdat het komt: als iets dat herhaaldelijk aangekondigd is eindelijk waar wordt.

Zie ook

• Dionysius Exiguus' paastabel
• Paasvollemaan

Externe links

• Gauss' artikel in deel 6 van zijn Werke
• Pinksteren
• A Perpetual Easter and Passover Calculator (Engelstalige website met een uitgebreide bibliografie)
• Eeuwigdurende kalender en paasdatum (bepaal zonder rekenwerk de paasdatum in de juliaanse of gregoriaanse kalender met behulp van een eeuwigdurende kalender)