Protoavis

Protoavis texensis^[1] is de binominale naam voor een uitgestorven diersoort uit het Trias die volgens zijn ontdekker Sankar Chatterjee de oudst bekende vogel is, namelijk wel zo'n zeventig miljoen jaar ouder dan alle andere ontdekte vogels. De meeste paleontologen beschouwen Protoavis echter niet als een geldige soort maar denken dat het een samenraapsel is van beenderen van drie of meer verschillende diersoorten — waaronder geen enkele vogel.

Protoavis Status: Uitgestorven, als fossiel bekend Fossiel voorkomen: Laat-Trias
Protoavis texensis
Taxonomische indeling
Rijk: Animalia (Dieren) Stam: Chordata (Chordadieren) Klasse: ?Aves (Vogels)
Geslacht
Protoavis
Typesoort
Protoavis texensis
Soorten
Protoavis texensis Chatterjee 1991
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
Protoavis op Wikispecies
Portaal    Biologie

Het vermeende bestaan van een vogel uit het Trias, bekendgemaakt in 1986, is door anderen dan Chatterjee gebruikt om de gebruikelijke denkbeelden over de oorsprong van de vogels aan te vallen, met name de hypothese dat vogels dinosauriërs zijn, zodat het vraagstuk van de echtheid van Protoavis in de jaren tachtig en negentig tot een grote controverse heeft geleid. Tegenwoordig wordt die echtheid door bijna niemand meer verdedigd behalve door Chatterjee zelf.

Een opzienbarende vondst

Chatterjee, een paleontoloog die in India geboren is, maar thans in Texas werkt, ontdekte het fossiele materiaal vanaf juni 1973 in de Post Quarry in de panhandle van Texas. In 1986 werd er voor het eerst over gepubliceerd en toen duidde Chatterjee het aan als een jong van de theropode dinosauriër Coelophysis.^[2] Datzelfde jaar nog veranderde hij echter van mening. Hij werkte toen met een vaste toelage van National Geographic en op hun vraag of zijn onderzoek nog interessante zaken had opgeleverd, gaf hij aan te vermoeden dat de vondst een vogel betrof. National Geographic liet daarop de gezaghebbende paleontoloog John Ostrom de fossielen bekijken. Na een inspectie van een uur concludeerde Ostrom dat als de botten inderdaad correct door Chatterjee geïdentificeerd waren, het om een vogel zou kunnen gaan. Daarna bracht National Geographic de zaak onder de aandacht van de internationale pers. Chatterjee kondigde in augustus 1986 in een interview met The New York Times aan de oudste bekende vogel gevonden te hebben.^[3]

Die bewering baarde veel opzien. De lagen waar de vondsten gedaan zijn, de Bull Canyon-formatie van de Dockumgroep, stammen uit het Carnien-Norien van het late Trias. Ze zijn daarmee 215 miljoen jaar oud, maar liefst 65 miljoen jaar ouder dan de Oervogel, Archaeopteryx. Chatterjee ging indertijd uit van een nog hogere ouderdom van 225 miljoen jaar. Toch betrof zijn vondst volgens Chatterjee een vogel, zelfs al verder ontwikkeld dan Archaeopteryx zelf.

Als dat waar zou zijn, zo gaf Chatterjee zelf meteen al aan, zet het de denkbeelden over de oorsprong van de vogels op zijn kop, daar volgens de gangbare theorieën de vogels pas veel later van de dinosauriërs afstammen, ongeveer 155 miljoen jaar geleden. Protoavis heeft nauwelijks de tijd gehad om van de dinosauriërs af te stammen, daar hij ongeveer tegelijk met de eerste dinosauriërs leefde. Chatterjee zelf is overigens wel aanhanger van de theorie dat vogels dinosauriërs zijn. Omdat Protoavis volgens zijn beschrijving erg geavanceerd is, zou er een verborgen ontwikkelingslijn tot in het vroege Trias moeten lopen, hoewel er zelfs geen onomstreden voetsporen van dinosauriërs uit die periode bekend zijn. Dit zou ook betekenen dat een belangrijk deel van de evolutie der Theropoda zich al in het Trias zou hebben afgespeeld: alle belangrijke groepen zouden zich dan al moeten hebben afgesplitst.

Naamgeving en fossiel materiaal

Chatterjees claim kreeg al meteen veel kritiek te verduren. John Ostrom betwijfelde al in 1987 of het bij nader inzien wel echt om een vogel ging.^[4] Dat weerhield Chatterjee er uiteindelijk niet van de soort in 1991 formeel te benoemen als Protoavis texensis. De geslachtsnaam, die hij al vermeld had in het interview uit 1986, en in een korte beschrijving van de schedel in 1987,^[5] betekent 'eerste vogel'; de soortaanduiding verwijst naar de herkomst uit Texas.^[6]

Het holotype van de soort heeft het inventarisnummer TTU P 9200. Het bestaat uit een losse verzameling beenderen die Chatterjee interpreteert als afkomstig van een enkel skelet van een dier ter grootte van een kraai. De beenderen lagen niet in verband dus geen enkel bot is in articulatie met een ander bot gevonden. Ze bestaan uit skeletelementen die door aaseters of water verspreid zijn geraakt en min of meer bij elkaar zijn afgezet. Tijdens dat proces zijn ze tamelijk sterk geërodeerd wat hun identificatie extra bemoeilijkt. Ze zijn tijdens de preparatie volledig uit het omvattende gesteente bevrijd en daarna met behulp van gips en epoxyhars gerestaureerd, waarbij Chatterjee ontbrekende delen en beschadigingen aanvulde uitgaande van de gedachte dat het om een vogel zou gaan.

Chatterjee wees in 1991 een tweede vondst als paratype aan: specimen TTU P 9201. Ook hier ging het weer om een verzameling losse botten die ten dele de elementen van het holotype dupliceerden, ten dele aanvulden. Bij elkaar vertegenwoordigden de vondsten een belangrijk deel van het mogelijke skelet; naar Chatterjees eigen schatting zo'n tachtig procent van de skeletelementen.

In 1995 wees Chatterjee nog een dertigtal los gevonden beenderen, van verschillende individuen, aan de soort toe. Het gaat om de specimina TTU P 9350-9380.^[7] Hiervoor gaf hij overigens geen rechtvaardiging, dat wil zeggen: hij wees geen kenmerken aan in de nieuwe fossielen die overeenkwamen met die van de eerdere vondsten.

Chatterjee zelf heeft in 1997 een lijvig boekwerk over Protoavis laten verschijnen: The Rise of Birds. Hierin staan vele tekeningen van zijn interpretatie van het fossiel, maar geen foto's van de botten zelf en geen analyse van hoe hij tot die interpretatie is gekomen.^[8]