Angkor

Angcòr^[1] o Angkor es l'anciana capitala khmer a l'entorn de l'actuala Siemp Reap, al nòrd del lac Tonlé Sap e nord oèst de Cambòtja. A Angkor vivián a l'epòca de l'apogèu d'aquel reialme prèp d'un milion d'abitants, mai que dins quina que siá ciutat europèa d'aquel temps. D'aquela ciutat, o ensemble de ciutats, demòra actualament un camp arqueologic espandit amb de centenats de temples de diferentas epòcas e tipes, qu'aprèp lo regim de Pòl Pòt venguèt un dels mai grand centre d'atraccion toristica. Tot aquel ensemble foguèt declarat en 1992 Patrimòni Mondial de l'Umanitat per l'UNESCO.

Lo temple d'Angkor Vat, a Angkor

Patrimòni Mondial de l'UNESCO

Lo gentilici es angcorian -a^[1].

Istòria

Fondacion

Lo temple de Bayon, a Angkor Thom

L'Empèri Khmer succediguèt al reialme de Chenla, que demoravan de reialmes e estats enemics. La capitala d'aquela epòca èra Isanapura, l'actuala Sambor Prei Kuk. En 802 Jayavarman II (802-850) los unifiquèt, se consacrant coma l'unic sobeiran e prenguent l'independéncia de Java, amb que qualques reialmes chenla demoravan sosmeses. Fin finala Jayavarman II demorava fins alara a Java. L'acte de proclamacion coma rei se faguèt al mont Kulen, al nòrd d'Angkor. Abandonèt l'anciana Isanapura e establiguèt la seuna cort a Hariharalaya, dins l'actual luòc de Roluos, a l'èst de Siemp Reap.

Roluos (Hariharalaya)

Preah Ko, a Roulos

Indravarman I (877-889) foguèt lo principal constructor dels grans temples de Roluos (Hariharalaya), agrandiguèt lo temple de Preah Ko (879) lo dedicant al fondator de l'empèri, Jayavarman II, benlèu perque aquel èra un monarca intrús. Tanben acabèt d'importantas òbras idraulicas destinadas a remediar als efèctes del manca d'aiga al periòde sèc.

Angkor (Yasodharapura)

L'establiment de Roulos durèt pauc, Yasovarman I (889-910), filh d'Indravarman I, après aver edificat los temples de Lolei, establiguèt sa pròpia capitala pus al nòrd, a l'actual Angkor, que nomenava Yasodharapura. Del meteis biais qu'aviá fait son paire a Roulos, i bastiguèt un estanh (lo Baray Oriental) coma resèrva d'aiga per porgir la nòva ciutat. A costat tanben edifiquèt divèrses edificis.

Koh Ker (Chok Gargyar)

Situacion d'Angkor e d'autres luòcs en relacion

En 921 Jayavarman IV (921-941), foguèt coronat rei a Koh Ker, a qualques cent quilomètres al Nord-èst d'Angkor onte establiguèt la capitala, provocant un nòu cambiament de localizacion. Aquela capitala demorèt pendent lo reialme del seu filh, fins a sa mòrt (944) un nòu cambiament faguèt tornar la capitala a Angkor.

Retorn a Angkor

Lo leon del Mebon Oriental

Rajendravarman II (944-968) faguèt tornar la cort a Angkhor pròpiament dich e una de sas primièras accions foguèt d'agrandir lo temple de Mebon Oriental, al mièg de l'estanh (lo Baray Oriental) qu'aviá bastit Yasovarman I de per abans. L'un aprèp los autres los monarcas se succediguèron e ensagèron de daissar lor marca bastissent de nòus edificis dedicats a la glòria dels dieus, d'els meteisses e de la monarquia coma institucion.

Suryavarman I (1006-1050) marquèt la fin d'una epòca de turbuléncias politicas, que tornèron mai tard. L'istòria d'Angkor es un rebat de la quita istòria del reialme, dels monarcas que succediguèron, intrigas, usurpators, eca. Mentre que, daissèron la seuna empremta dins las construccions del complèxe monumental.

Angkor Vat

Imatges d'un pont d'accés a Angkor Thom

Mai tard, jos Suryavarman II (1113-1149), s'edifiquèt lo monument sens dobte mai important de l'ensems: Angkor Vat, lo temple e mausolèu, punt de referéncia de l'arquitectura khmer per las seunas dimensions e beutat.

Pauc aprèp, en 1177, l'armada del reialme de Tchampa (situat dins l'actual Vietnam) faguèt una incursion e ataquèt Angkor pel lac Tonlé Sap, trapant la ciutat militarament sens proteccion. L'ocupèt e la saquejèt, demorant pendent quatre ans jol seu domèni. Jayavarman VII tornèt capitar a prene lo poder en 1181 e portèt l'empèri a la seuna esplendor maximala.

Angkor Thom

Jos Jayavarman VII bastiguèt Angkor Thom, la nòva ciutat tancada per un barri quadrat de prèp de tres quilomètres de costat amb cinc pòrtas de dintrada e amb lo seu centre monumental emplit de construccions.

Abandon

Temple envasit per la vegetacion

Al començament del sègle XIV l'istòria d'Angkor e del quite empèri demorèt fosc, los documents istorics son escasses e pauc concrèts. Se conservèt pas rès de las construccions que foguèron bastidas aprèp lo sègle XIV, qu'èran de fusta. Entre 1351 e 1357 la capitala casèt dins la mans dels tais. Los khmers recuperèron lo poder, mas demorèron flacs. En 1431 Angkor tornèt èsser ocupat pels tais e lo país dependèt alara d'Ayutthaya, la capitala del reialme tailandés. Es benlèu la data que marca la fin d'Angkor. L'importància de las zònas amb de comunicacions melhoras, coma Phnom Penh, faguèt que la capitala mudèt definitivament fòra de la ciutat en 1434. Angkor demorèt amb mai o mens vitalitat fins al sègle XVI.

Descobriment de l'Occident

Angkor Vat fotografiat en 1866 per Emile Gsell (1838-1879)

Lo luòc tornèt èsser "descobèrt" pels occidentals a l'origina de la tentiva de cristianizacion pels missionaris franceses. Al començament del sègle XIX i intervenguèron los arqueològs. En 1863 Cambòtja passèt jos protectorat francés e comencèron las escavacions, mai o mens sistematicas del complèxe, que venguèron l'objècte de grand interesses dels Europèus. En 1901 foguèt creada l'École Française d'Extrême-Orient, que se n'ocupèron particularament a exclusivament fins a 1970, que lo daissèron per motius de securitat. Los escavaments contunhèron a partir de 1980 jos la direccion del govèrn de Cambòtja e amb la participacion de diferents païses. Dempuèi 1992 lo complèxe foguèt inscrich sus las listas del Patrimòni de l'Umanitat. A aquela epòca se faguèt d'importantas òbras de localizacion, netejatge e restauracion.

Monuments d'Angkor

Mapa d'Angkor e dels principals monuments

Principals monuments d'Angkor e a l'entorn

Element	Data	Primièr Constructor	Dedicacia	Situacion
Ak Yum	s. VIII	?	induista	Sud del Baray Occidental
Preah Ko	879	Indravarman I (877-889)	Chiva	Roluos
Bakong	881		Xiva	Roluos
Lolei	893	Yasovarman I (889-910)	Chiva	Roluos
Baray Oriental	s. IX-X		-	Angkor
Phnom Krom	s. IX-X		induista	Sud-oèst d'Angkor
Phnom Bakheng	907 ?		Xiva	Sud d'Angkor Tom
Prasat Bei	s. X		?	Sud d'Angkor Tom
Prasat Kravan	921	Isanavarman II (921-928)	Vichnu	Sud del Baray Oriental
Baksei Chamkrong	947	Reformat per Rajendravarman II (944-968)	Chiva	Sud d'Angkor Tom
Mebon Oriental	952	Rajendravarman II (944-968)	Chiva	Baray Oriental
Pre Rup	961		Xiva	Sud del Baray Oriental
Banteay Srei	967	Naut dignatari de Rajendravarman II (944-968)	Chiva	Nòrd d'Angkor
Ta Keo	1000 ?	Jayavarman V (968-1001)	Chiva	Ponent del Baray Oriental
Baray Occidental	s. XI	Suryavarman I (1006-1050)	-	Angkor
Mebon Occidental	s. XI		induista	Baray Occidental
Thommanon	s. XII	Suryavarman II (1113-1149)	induista	Levant d'Angkor Thom
Angkor Vat	s. XII		Vichnu	Angkor
Banteay Samre	s. XII		Vichnu	Levant de Baray Oriental
Chau Say Tevoda	1150		induista	Levant d'Angkor Thom
Srah Srang	s. X-XII	Acabat per Jayavarman VII (1160-1219)	-	Sud del Baray Oriental
Angkor Thom	s. XII-XIII, amb construccions anterioras	Jayavarman VII (1160-1219)	-	Angkor
Phimeanakas	s. XI	Suryavarman I (1006-1050)	Chiva	Palais Reial d'Angkor Tom
Baphuon	1060 ?	Udayadityavarman II (1050-1066)	Chiva	Angkor Tom
Palais Reial	s. XI-XIII	diverses	-	Angkor Tom
Terrassa dels Elefants	s. XII	Jayavarman VII (1160-1219)	-	Angkor Tom
Bayon	1200-?		bodista	Angkor Tom
Prasat Chrung	s. XII-XIII		bodista	Angkor Tom
Prasat Suor Prat	s. XIII	Indravarman II (1219-1243)	-	Angkor Tom
Terrassa del Rei Leprós	s. XIII	Jayavarman VIII (1243-1295)	-	Angkor Tom
Preah Palilay	s. XIII-XIV	?	bodista	Angkor Tom
Ta Prohm	1186	Jayavarman VII (1160-1219)	budista	Sud del Baray Oriental
Ta Prohm Kel	1186		bodista	Ponent d'Angkor Vat
Preah Khan	1191		bodista/induista	Nòrd d'Angkor Tom
Ta Som	s. XII		budista	Nòrd del Baray Oriental
Ta Nei	s. XII		bodista	Ponent del Baray Oriental
Banteay Kdei	s. XII-XIII		bodista	Sud del Baray Oriental
Neak Pean	s. XII-XIII		bodista	Nòrd del Baray Oriental