Empèri
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Un empèri designa una forma de comunautat politica[1] unissent de pòbles diferents a l'entorn d'un poder central unic.
La nocion d'empèri es ligada fins a la fin del sègle XIX a l'idèa d'una estructura federala cobrissent l'ensemble del mond conegut sul modèl de l'Empèri roman e de la Pax Romana. Aquesta idèa es tanben plan presenta dins la filosofia politica ont, de Dante a Kant passant per Vico e Maquiavèl, la nocion d'empèri es vist coma lo biais d'assegurar la patz[2]. Al contrari, a la fin del sègle XIX, se realiza una luta entre empèris concurrents Empèri alemand, Empèri britanic, Empèri del Japon (Esfèra de coprosperitat de la granda Asia orientala; expansionisme del Japon), Russia imperiala, etc. Per Hobson[3], lo ligam qu'i aviá entre empèri e internacionalisme èra trencat.
Los empèris fondats sus la tèrra, coma l'Empèri roman o la Russia imperiala, an tendéncia a èsser monolitics; los empèris maritims, coma l'empèri de Creta incarnada pel Minos que precedís l'empèri atenian e aqueste de Cartage, o l'empèri britanic, an d'estructuras mai flacas e de territòris escampilhats. Mai sovent, la creacion d'un empèri implica una o mai conquistas militaras consideradas pel melhor coma una unificacion e un astre (Nauta et Bassa Egipte, set reialmes de China).
De fach, lo tèrme d'empèri es pro fosc, que fa pas referéncia a una organizacion politica precisa. S'utiliza a l'encòp per designar de republicas (Atenas al sègle V AbC), que de monarquias (Àustria del sègle XIX), o tanben de confederacions (lo Sant Empèri roman germanic de l'Edat Mejana). Tanben designa de democracias (la França de la Tresena Republica), a vegada de dictaturas (l'empèri rus del sègle XIX) o encara d'oligarquias (l'Empèri roman).
Quitament los istorians son en desacòrdi al subjècte. Segon Moses Finley[4], es empèri tot « exercici durable per un Estat d'una autoritat, d'un poder, o d'un contraròtle sus un o mai Estats, comunautats o pòbles ». A aquestaa concepcion pro larga s'opausa aquesta de Jean Tulard[5], que per el es empèri aquò que ten los cinc trachs seguents:
- una volontat expansionista;
- una organizacion centralizada;
- de pòbles encastrats per una armadura politica e fiscala comuna;
- la cresença en une superioritat d'esséncia;
- un començament e una fin clarament identificats.
Remove ads
Per l'Istoire
Lo mot empèri ven del latin imperium, un mot designant lo poder dels cònsols, puèi l'estructura politica de l'Empèri roman, fondat en 31 AbC 31. Pendent de sègles, lo tèrme d'empèri s'apliquèt sonque al Estats que se consideravan coma eritièrs de l'Empèri roman, per exemple l'Empèri roman d'Orient, l'Empèri carolingian, lo Sant Empèri roman germanic o l'Empèri rus.
Amb lo temps, las monarquias qu'èran pas mai qu'un simple reialme, utilisèron aqueste tèrme o sa traduccion (per exemple la Bulgaria), puèi lo tèrme s'aplica a de monarquias non europèas e a d'Estats vastes non monarquics.
Lo concèpte politic precedís d'unes millenaris l'Empèri roman; los empèris son apareguts a partir de la creacion de las primièras ciutats-estats faguèron l'estructura administrativa possibla. Lo primièr exemple conegut es l'Empèri akkadian de Sargon. A posteriori, lo tèrme empèri s'applicarà a las civizacions expancionistas màger jos la dominacion d'un cap unic, coma l'Egipte faraonica e Babolònia, o a la capitada expansionista (sovent efemèr) d'un pòble (coma los Ititas) menat sovent per un cap illustre, coma Suppiluliuma al subjècte dels Ititas.
Los empèris pòdon prene diferentas formas. Tradicionalament, son basats sus l'autoritat d'una poderosa monarquia exercida per un emperaire ereditari, d'en primièr autodesignat. Istoricament gaireben totes lo empèris son lo resultat de conquistas militaras per d'Estats poderoses, los Estats conquerits essent amassats dins un ensemble politic mai vast. La monarquie o l'oligarquia situada dins lo territòri original contunha a dominar aquesta union. Nombre d'aquestes ancians empèris manteniá lor poder sus lors subjèctes pel contraròtle de las fonts vitalas. Los istorians parlan d'unes d'aquestes regims coma d' « empèris de l'aiga », que l'etnia dominanta s'atribuís lo contraròtle de l'aiga.
L'introduccion d'una religion comuna sovent enforcèt los empèris, coma aquò se realizèt amb lo cristianisme amb Constantin Ièr per l'Empèri roman, veire constituir l'esséncia d'un empèri (califats de Damasc e Bagdad), o al contrari unir diferentas cresenças (empèri de Roma, Índia…).
Remove ads
Imperialisme
La descobèrta del Mond Novèl foguèt l'escasença per fòrça Estats d'Euròpa de s'embarcar dins un programa imperialista d'un tipe novèl, la colonizacion. Amb aqueste modèl novèl, d'en primièr testat dins lo Mond Vièlh a las Illas Canàrias e en Irlanda, los territòris conquerits venián de drech subordonats a l'Estat imperial, puslèu que de facto coma dins los primièrs empèris. Çò que mena a de fòrtas rencunas dins las colonias, e per consequéncia al declin d'aqueste sistèma a partir del sègle XVIII pels Estats Units d'America e fins a la fin del sègle XX pels autres païses.
Lo modèl imperialista europèu tanben provoquèt de talhs geografics arbitraris. La poténcia imperialista avent tendéncia a talhar los territòris seguent sos desirs, puslèu que segon aquestes de populacions. Per exemple lo talh Iraq/Kowait sembla mai correspondre als interesses petrolièrs, puslèu que per de rasons istoricas o etnicas. De biais general, l'Africa patís encara del desacòrdi entre las frontièras estaticas eritadas del periòòde colonial e las frontièras etnicas, mai sovent fòrça mai ancianas. Aqueste escart provoquèt diferents aspèctes perverses:
- clanisme: un clan o una etnia s'apropria lo poder estatic;
- secessions: d'etnias, a vegada sostenguda per l'anciana poderosa coloniala o per un país imperialista, volent crear lo lor Estat (guèrra del Biafra, del Katanga, eca) ;
- expansionisme: de dirigents justifican lor expansionisme al nom de l'artificialitat de las frontièras.
Los diferents ensags d'union territoriala destinadas a lutar contra aquestes efièchs perverses faguèron fracàs:
- panarabisme: Gamal Abdèl Nasser o Moammar al-Gaddafi
- panafricanisme: Moammar al-Gaddafi
- panislamisme: fraires musulmans o Al-Qaïda
- panslavisme: Vinko PribojevićModèl:Lien e Nikolaï Danilevski
- pangermanisme: Hegel, Friedrich Naumann o Adolf Hitler;
- panamericanisme: Henry Clay e Thomas Jefferson.
Remove ads
Empèris contemporanèus
Lo concèpte d'« empiri » dins lo mond contemporanèu, quitament se demora present politicament, comencèt a pèrdre de sa coeréncia semantica. Lo sol país encara governat per un emperaire es lo Japon, que la monarquia a una populacion etnicament omogèna (amb 99 % de soca japonesa). Coma las monarquias, levats las monarquias constitucionalas, an en granda partida perdut la favor, lo tèrme d'empèri es vengut anacronic dempuèi que los empèris colonials desapareguèron a l'eissida del procediment de decolonizacion.
L'ex-URSS respondava per fòrça critèris d'un empèri, jamai revendiquèt aquesta denominacion, tampauc foguèt governada per un « emperaire » ereditari. Pasmens, los istorians la classifican a vegada coma un empèri, a l'encòp per sa similaritat amb los empèris del passat e son influéncia sus un blòt eurasian multietnic.
Los Estats multietnics actuals (la Soïssa o la Belgica per exemple) se veson coma de federacions volontàrias, e non pas coma d'empèris; son mai sovent d'estructuras democraticas, e de sistèmas de govèrn que distrubuisson lo poder sus diferents nivèls federals e provincials. Quand de grops separatistas existisson, los observators intèrnes e extèrnes pòdon èsser pas en acòrdi per saber se las accions del govèrn contra eles son:
- un enforçament legitim de la lei contra aquestes grops marginals, violents o non;
- de violéncias per contraròtlar una populacion mai sovent insomisa.
En 2010, la lista dels Estats multietnics ont se debanan ara d'actes de violéncia per o contra los separatistas serián tròp longa, pasmens la China, la Russia, l'Indonesia e l'Índia se destrian per lor importància.
Los Estats Unit d'America, mai sovent considerats coma una federacion, provesisson un autre exemple. D'entre las consequéncias de la Guèrra freja, apareguèron coma la primièra superpoténcia mondiala, e pasmens se lo país aja pas engatjat de biais formal una expansion territoriala dempuèi l'annexion d'Hawaii e de las Filipinas, fòrça son aquestes que suggeriguèron que sa poténcia militara e economica li permetava d'exercir una mena de neoimperialisme sus una granda partidel du mond modèrne (veire Empèri american).
Remove ads
Empèris istorics
Unas datas de començament e de fin son aproximativas:
Remove ads
Los 20 empèris mai vastes a lor mai grand espandiment
- Empèri mongòl: 33 milions de km2 (1279);
- Empèri britanic: 33 milions de km2 (1922);
- Empèri colonial espanhòl: 27,4 milions de km2 (1740);
- Empèri rus: 22,8 milions de km2 (1866);
- Empèri de la dinastia Qing: 14,7 milions de km2 (1790);
- Empèri de la dinastia Yuan: 14 milions de km2 (1310);
- Second empire colonial français : 13 millions de km2 (1938) ;
- Califat omeia: 13 milions de km2 (661);
- Califat abbassida: 11,1 milions de km2 (750);
- Empèri de la Dinastia Tang: 11,0 milions de km2 (663);
- Empèri colonial portugués: 10,4 milions de km2 (1815);
- Califat Rachidun: 9,0 milions de km2 (654);
- Empèri brasilian: 8,5 millions de km2 (1880) ;
- Primièr empèri colonial francés: 8,1 milions de km2 (1754);
- Empèri aquemenid: 8,1 milions de km2 (480 Modèl:Av JC);
- Empèri japonés: 7,4 milions de km2 (1942);
- Empèri de la dinastia Ming: 6,5 milions de km2 (1450);
- Empèri de la dinastia Han: 6,5 milions km² (100);
- Empèri roman: 6,5 milions de km2 (117);
- Empèri otoman: 5,2 milions de km2 (sègle XVI);
Remove ads
Òbras de ficcion
- L'Empèri galactic d'Isaac Asimov, en plen declin dins son Cicle de Fondacion.
- L'Empèri galactic, dins l'univèrs de Star Wars, e los diferents Empèris Sith, lo Novèl Emèri Galactic mas tanben l'Empèri Infinit dels Rakatas.
- L'Empèri fondat par Sigmar, dins lo mond de Warhammer.
- L'Empèri Deceptican, dins l'univèrs Transformers.
- Los empèris rivals d'Archadia e de Rozarria, dins lo mond de Final Fantasy XII.
- L'Empèri de Shaddam IV Corrino possedissent per exemple la planèta Arrakis dins Dune.
- Lo sant empèri de Britannia, possedissent la mitat del mond, dins lo manga Code Geass.
- L'Empèri Estellar Romulian dins l'univèrs de ficcion de Star Trek.
- L'Empèri Klingon dins l'univèrs de ficcion de Star Trek.
- L'Empèri de la Luna Escarlata dins l'univèrs del videojòc Suikoden.
- L'Empèri uman dels Abh creat per Hiroyuki Morioka per la seria dels Seikai.
- L'Empèri de Leto II dins Dune (roman).
Remove ads
Nòtas e referéncias
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads