Tolos

Una tolos^{[1] [2]}(var. tòlos^[3]) es una edifici de forma circulara de la Grècia antica, amb de fins religiosas o funeràrias.

Plafon de la tomba en tolos de Tirint, en Argolida.

Dins sas formas mai ancianas, las tombas en tolos (en grèc, θόλος τάφοι) èran de sepulturas micenèas amb una cambra redonda.

Mai generalament, en arqueologia, un tolos es entendut coma una sala circulara, de còps enterrada e generalament bastida per de fins funeràrias, cobèrta d'una faussa vòuta. Es particularament lo cas per d'estructuras megaliticas neoliticas coma la Tolos de la Lauva en Provença^[4] o lo Tolos do Barro en Portugal^[5].

Encara mai largament, lo temple grèc amb un plan circular nomenat monopteros, e d'autras construccions circularas en general son sovent nomenadas tolos. Es lo cas de temples celèbres coma la Tolos d'Atenas, aquela de Dèlfes e aquela d'Epidaure.^[6]

La tolos micenèa

Seccion del Tresaur d'Atreus a Micene. Tomba en Tolos.

Los anglofòns las apelan tanben beehive tombs («tomba en rusca») e los francofòns tombes en coupoles (tomba en copòla).

Aquestes bastiments son compausats d'un dòma en arc faus, amb una seccion ogivala, que pòt èsser mantenguda sonque s'es cobèrta d'una massa de tèrra que provesís de pes e l'empacha de se deslocar. Quand l'erosion destrusís aquel provesiment de tèrra, la copòla s'esfondra. Es çò qu'acaba per arribar generalament.

Aquel tipe de sepultura a practicament desaparegut del mond grèc vèrs 1200 AbC levat dins qualques regions (Creta, Tessàlia, Focis, l'illa de Cefalènia), ont existissiá encara fins a l'entorn de 1125 a 1025 AbC, abans de daissar luòc a d'enterraments individuals^[7].

Dins la civilizacion nuragica

Copòla de la Fonte Sacre. Tolos del complèxe nuragic de Noddule, dins la comuna de Nuoro en Sardenha.

La cultura nuragica, que florissèt dins la Sardenha protoïstorica e antica entre 1 600 e 238 AbC, bastiguèt divèrsas tombas en tolos. Son a la basa de fòrça dels aperaquí 8 000 sites de la civilizacion nuragica, ont son sovent una pèça clau del complèxe arqueologic.

De tombas en tolos apareguèron tanben dins lo mond etrusc, coma aquelas dins las necropòlis del site arqueologic de Vetulonia als sègles VII e VI AbC (tumulus della Pietrera e tumulus del Diavolino II, caduna d'elas a una falsa dòma amb un pilar central)^[8].

La tolos de la Grècia classica

La tolos de Dèlfes.

L'edifici circular mai ancian del periòde classic es la tolos del santuari d'Atena a Dèlfes. De cavaments an revelat lo primièr temple d'Atena, bastit a l'entorn de 600 AbC. L'edifici foguèt reconstruch a l'entorn de 340 AbC. Bastit per l'arquitècte Teodòr de Focèa dins un estil fòrça classic e dins un esperit gaireben geometric, consistís en un naos enrodat d'una colomnada dorica de granda regularitat. Segon las darrièras recèrcas, l'edifici dins sa forma actuala seriá una consacracion macedoniana a la seguida de la presa de l'anficcion delfica pel rei Felip II de Macedònia (346), seguida de la victòria decisiva del meteis rei sus Atenas, Tèbas e lors aliats, a la batalha de Chaeronea (338).

La tolos d'Atenas consistís en una sala circulara sostenguda per sièis colomnas centralas amb una pòrta que se dobrís del costat oèst. Aquel monument foguèt bastit dins l'agora d'Atenas en 465 AbC, après la destruccion d'un monument pus ancian que servissiá la meteissa foncion per Xèrxes en 480 AbC, pendent las Guèrras Pèrsas. Èra lo sèti de la vida diplomatica de la vila e servissiá de luòc de rescontre pels prytanes, de magistrats qu'exercissián lo poder executiu pendent un periòde d'un mes.

Un cap d'òbra d'estil decoratiu, la tolos d'Epidaure es tanben nomenat Thymele. Aquel monument circular, enigmatic dins son plan e sa foncion, foguèt bastit al sègle VI AbC e integrat dins lo santuari d'Asclèpi. Las fondacions laberinticas circularas son visiblas in situ e lor significacion es desconeguda: divèrsas ipotèsis son estadas mesas en avant per explicar la foncion d'aquela cripta en corredors concentrics - potz sacrat, abitacion de sèrps sagradas, autar de libacion, tomba del dieu benlèu ligat als aspèctes oraculars del cult - mas cap de testimòni ancian permet pas de las confirmar.

Lo mond roman nos transmetèt tanben de temples redonds dirèctament inspirats per las tolos grècas.