ਅਕਾਸ਼ਗੰਗਾ

ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਇੱਕ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਰਾਹੀਂ ਗਠਿਤ ਤਾਰੇ, ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਖੂਹੰਦ, ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਗੈਸ ਅਤੇ ਧੂਲ ਅਤੇ, ਕਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (dark matter), ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਯੁਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦ Galaxias ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। Galaxias ਦਾ ਸਿਧਾ ਸਿਧਾ ਮਤਲਬ ਦੂਧਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ, ਮਿਲਕੀ ਵੇ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਚ ਹੈ। ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਬੌਣੀਆਂ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੇ ਕੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਕਰੋੜ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦਿੱਗਜ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਿਹੰਦੀਆ ਹਨ।^[1]

NGC 4414 ਅਕਾਸ਼ਗੰਗਾ, ਜਿਸਦਾ ਵਿਆਸ 55,000ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 6 ਕਰੋੜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸਾਲ ਦੂਰ ਹੈ।

ਬ੍ਰਮਾਂਡ ਵਿੱਚ ਸੌ ਅਰਬ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਅਸਤੀਤਵ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜੋ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਤਾਰੇ, ਗੈਸ ਅਤੇ ਖਗੋਲੀ ਧੂਲ ਨੂੰ ਸਮੇਟੇ ਹੋਏ ਹੈ। ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪੂਰਵ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹੌਲੀ - ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਵਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ| ਹਰ ਇੱਕ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਅਰਬਾਂ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟੇ ਹੋਏ ਹੈ। ਗੁਰੁਤਵਾਕਰਸ਼ਕ ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਬੰਨ੍ਹ ਕਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੇਕ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਤਾਰਾ ਗੁੱਛ (clustre) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਗਲੈਕਸੀ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਫੈਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਹਨ, ਸਰੀਆਂ ਗਲੈਕਸੀ ਇੱਕ ਲੱਖ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟੇ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਦੂਰ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਗਲੈਕਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਮਿਲਕੀ ਵੇਅ’ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਵਿੱਚ ਅਰਬਾਂ ਹੀ ਤਾਰੇ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਅਰਬਾਂ ਹੀ ਗਲੈਕਸੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਹੀ ਤਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸੂਰਜ ਨਾਲੋਂ ਲੱਖਾਂ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਤਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁੱਠੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਦੋ ਕੁਇੰਟਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੂਪਰ ਨਾਮਕ ਤਾਰੇ ਦਾ ਗੇਂਦ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਭਾਰ 100 ਟਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਾਰੇ ਦਾ ਆਕਾਰ 6794 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਗਲੈਕਸੀ ਐਡਰੋ ਸੀਡਾ ਨੇਥੂਲਾ ਧਰਤੀ ਵੱਲ 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈਕਿੰਡ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ 20 ਕਰੋੜ ਦੇ ਲਗਪਗ ਤਾਰੇ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਉਪ-ਗ੍ਰਹਿ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਇਸ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 30 ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਰ੍ਹੇ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਪੁਲਾੜ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਉਪ-ਗ੍ਰਹਿ ਟਾਈਟਨ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੋਣ ਦੇ ਆਸਾਰ ਦਿਸਣ ਕਾਰਨ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ, ਉਲਕਾਪਾਤ, ਰਾਕਟ ਆਦਿ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੀ ਜਦੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਕਰਾਲ ਖੂਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੜੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ

ਅਧਿਕਾਂਸ਼ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਤਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਗੋਲਾਕਾਰ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਜਿਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਾਭਿਕ ਆਪਣੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਤਲੀਏ ਗੋਲਾਕਾਰ ਡਿਸਕ ਵਲੋਂ ਜੁਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਤਿੰਨ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਕਰਤੇਂ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਕਿਉਂ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਆਕਾਸ਼ਗੰਗਾਵਾਂ ਦੇ ਘੂਰਣਨ ਦੇ ਵੇਗ ਅਤੇ ਉਸਮੇ ਸਥਿਤ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਬਨਣ ਕਿ ਰਫ਼ਤਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਉਮਰ ਅਤੇ ਦੂਰੀ

ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾਪਲਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਰੈੱਡ ਸ਼ਿਫਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੀ ਰੈੱਡ ਸ਼ਿਫਟ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਦੀ ਰੈੱਡ ਸ਼ਿਫਟ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਹ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਓਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਕਾਲ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਕਾਸ਼ ਗੰਗਾਵਾਂ ਕਰੀਬ 13.75 ਬਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰੇ ਬਿੱਗ ਬੈਂਗ ਦੇ ਇੱਕ ਬਿਲੀਅਨ ਸਾਲ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ।