ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ

ਕੁਤੁਬ ਬਖ਼ਸ਼, ਜਿਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤਾਨਰਾਸ ਖ਼ਾਨ (ਅੰ. 1801 – ਅੰ. 1890) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੀ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਘਰਾਣੇ(ਦਿੱਲੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਘਰ) ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਆਖਰੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ II ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ।

ਉਸਤਾਦ ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ
ਜਨਮ	ਮੀਰ ਕੁਤਬ ਬਖਸ਼[1] ਅੰ. 1801
ਮੌਤ	ਅੰ. 1890[1][2][3]
ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ	ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤੀ

ਪਿਛੋਕੜ

ਕੁਤੁਬ ਬਖਸ਼ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ, ਦਾਸਨਾ ਦੇ ਕਾਦਿਰ ਬਖਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਮੀਆਂ ਅਚਪਾਲ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣ ਗਿਆ।^[4]

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਰੀਅਰ

ਮੀਰ ਕੁਤੁਬ ਬਖਸ਼ ਉਰਫ਼ 'ਤਾਨਰਸ ਖ਼ਾਨ' 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਖ਼ਯਾਲ ਗਾਇਕ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਦਿੱਲੀ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਰਹੀ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਏ ਸਨ। ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਆਪਣੇ ਤੇਜ਼, ਚਮਕਦਾਰ ਤਾਨਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਖਿਤਾਬ 'ਤਾਨਰਸ' (ਇੱਕ ਮਨਮੋਹਕ ਤਾਨ ਵਾਲਾ) ਉਸਨੂੰ ਆਖਰੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ II ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਕੱਵਾਲੀਆਂ ਵੀ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਅਮੀਰ ਖੁਸਰੋ ਦੁਆਰਾ ਆਯੋਜਿਤ 'ਕਵਾਲ ਬਚਾਂ ਕਾ ਦਿੱਲੀ ਘਰਾਣੇ' ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖ਼ਯਾਲ ਅਤੇ ਤਰਨਾ ਤਨਰੁਸ ਖ਼ਾਨ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ ਗਏ ਸਨ। ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸੀ ਪਰ 1857 ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉੱਥੇ ਉਸਦੀ ਬਹੁਤੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਨਿਜ਼ਾਮ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ 1885 ਵਿੱਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਸੰਗੀਤ ਘਰਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ

ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਟਿਆਲਾ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਪੁਸਤਕ ‘ਟਰੈਡੀਸ਼ਨ ਆਫ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਿਊਜ਼ਿਕ’ (2006) ਦੀ ਲੇਖਕਾ ਮਨੋਰਮਾ ਸ਼ਰਮਾ ਅਨੁਸਾਰ:

"ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਗੰਡਾ-ਬੰਧਨ ਦੀ ਰਸਮ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅਲੀ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਦੋਵੇਂ ਉਸਤਾਦ ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣ ਗਏ। 1890 ਵਿੱਚ, ਉਸਤਾਦ ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਲੀ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਫਤਿਹ ਅਲੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਣ ਗਏ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਘਰਾਣੇ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਹਦੂ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਉਸਤਾਦ ਹੱਸੂ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਵੀ ਰਾਮਪੁਰ ਦੇ ਉਸਤਾਦ ਬਹਾਦੁਰ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਤੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਾਹਰ ਹੈ ਕਿ ਅਲੀ ਬਖਸ਼ ਅਤੇ ਫ਼ਤਿਹ ਅਲੀ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਆਲੀਆ ਅਤੇ ਫੱਤੂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ।"

ਦਿੱਲੀ ਘਰਾਣਾ

ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ

• ਗ਼ੁਲਾਮ ਹੁਸੈਨ ਖ਼ਾਨ ਉਰਫ਼ 'ਉਸਤਾਦ ਮੀਆਂ ਅਚਪਾਲ' ( ਤਾਨਰਸ ਖ਼ਾਨ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਅਧਿਆਪਕ )
• ਉਸਤਾਦ ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ
• ਉਸਤਾਦ ਉਮਰਾਓ ਖਾਨ ^[2] (ਤਾਨਰਸ ਖਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ)
• ਉਸਤਾਦ ਸਰਦਾਰ ਖਾਨ (ਉਮਰਾਓ ਖਾਨ ਦਾ ਪੁੱਤਰ)
• ਉਸਤਾਦ ਮਨਜ਼ੂਰ ਅਹਿਮਦ ਖਾਨ ਨਿਆਜ਼ੀ
• ਉਸਤਾਦ ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਜ਼ੀਉੱਦੀਨ
• ਕੱਵਾਲ ਬਹਾਉਦੀਨ ਖਾਨ
• ਉਸਤਾਦ ਅਬਦੁੱਲਾ ਮੰਜ਼ੂਰ ਨਿਆਜ਼ੀ (ਉਸਤਾਦ ਮੰਜ਼ੂਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ)
• ਉਸਤਾਦ ਮੇਰਾਜ ਅਹਿਮਦ ਨਿਜ਼ਾਮੀ
• ਉਸਤਾਦ ਫਰੀਦ ਅਯਾਜ਼
• ਉਸਤਾਦ ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਸਾਮੀ ^[5]
• ਕਵਾਲ ਨਜਮੁਦੀਨ ਸੈਫੂਦੀਨ ਐਂਡ ਬ੍ਰਦਰਜ਼, ^[6]
• ਹਮਜ਼ਾ ਅਕਰਮ ਕੱਵਾਲ
• ਸੁਭਾਨ ਅਹਿਮਦ ਨਿਜ਼ਾਮੀ