ਦੁਰਗਾ

ਫਰਮਾ:ਗਿਆਨਸੰਦੂਕ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਾ ਦੁਰਗਾ (ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਉਚਾਰਨ: [d̪uːrgaː]; ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ: दुर्गा) ਪਾਰਵਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਹਿੰਦੁਆਂ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀ-ਉਪਾਸ਼ਕ ਸਾੰਪ੍ਰਦਾਏ ਵਿੱਚ ਭਗਵਤੀ ਦੁਰਗਾ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਪਰਾਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਰਵੋੱਚ ਦੇਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਸ਼ਕਤੀ-ਉਪਾਸ਼ਕ ਸਾੰਪ੍ਰਦਾਏ ਰੱਬ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਹੈ)।; ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਕੋਈ ਜਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵੀ ਉਮਾ ਹੈਮਵਤੀ (ਉਮਾ, ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗਾ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੁਰਗਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪਾਰਵਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਵਤਰਪਣ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਉੱਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਨੇ ਲਿਆ ਸੀ-- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਗਾ ਲੜਾਈ ਦੀ ਦੇਵੀ ਹਨ। ਦੇਵੀ ਦੁਰਗੇ ਦੇ ਆਪ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗੌਰੀ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਸ਼ਾਂਤਮਏ, ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਗੋਰਾ ਰੂਪ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕ ਰੂਪ ਕਾਲੀ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਕਾਲ਼ਾ ਰੂਪ। ਵੱਖਰਾ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗਾ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਕਈ ਮੰਦਿਰਾਂ ਅਤੇ ਤੀਰਥ-ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਜੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਦੁਰਗਾ ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂਬਲੀ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਭਗਵਤੀ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਸ਼ੇਰ ਹੈ।

ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਨਾਮਕਰਨ

ਸ਼ਬਦ ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਬੇਅੰਤ", "ਅਜਿੱਤ", "ਅਯੋਗ"। ਇਹ ਦੁਰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਕਿਲ੍ਹਾ", "ਕੁਝ ਹਰਾਉਣਾ ਜਾਂ ਲੰਘਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ" ਹੋਣਾ। ਮੋਨੀਅਰ ਮੋਨੀਅਰ-ਵਿਲੀਅਮਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੁਰਗਾ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੁਰ (ਮੁਸ਼ਕਲ) ਅਤੇ ਗਮ (ਪਾਸ, ਦੁਆਰਾ ਜਾਓ) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਲੇਨ ਦਾਨੀਓਲੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਹਾਰ ਤੋਂ ਪਰੇ"।^[1]

ਇਤਿਹਾਸ

ਦੇਵੀ ਜਿਹੀ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਾਲੀਬੰਗਨ ਵਿਚ ਸਿਲੰਡਰ ਦੀ ਮੋਹਰ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।^{[2] [3]}

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ, ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ 10 ਵੇਂ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ, ਦੇਵੀ, ਰੱਬ ਦੀ ਨਾਰੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪ੍ਰਮਾਣਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਸੁਕਤ ਬਾਣੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।^[4]

ਦੰਤਕਥਾ

ਦੇਵੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਥਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਮਹਿਸ਼ਾਸ਼ੁਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਮਹਿਸ਼ਾਸ਼ੁਰ ਅੱਧੀ ਮੱਝ ਦਾ ਭੂਤ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ। ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਭੂਤ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ। ਭੂਤ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਾ ਨੂੰ ਅਮਰਤਾ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮਰ ਜਾਣਗੇ। ਮਹਿਸ਼ਾਸ਼ੁਰ ਨੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਸੋਚਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਰਦਾਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਔਰਤ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗੀ। ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਵਰਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ। ਮਹਿਸ਼ਾਸ਼ੁਰ ਨੇ ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਸਨੇ ਸਵਰਗ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ਡਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਦੇਵਤਾ ਚਿੰਤਤ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਤ੍ਰਿਮੂਰਤੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਯੋਧਾ ਔਰਤ ਬਣਾਈ। ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਹਥਿਆਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਿਮਾਵਣ, ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਮਾਲਕ, ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਹਾੜ ਵਜੋਂ ਤੋਹਫਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੁਰਗਾ ਆਪਣੇ ਸ਼ੇਰ 'ਤੇ, ਮਹਿਸ਼ਾਾਸੁਰ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚੀ। ਮਹਿਸ਼ਾਾਸੁਰ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਦੇਵੀ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਦੁਰਗਾ ਆਪਣੇ ਸਰੂਪ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਹਰ ਵਾਰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ, ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗਾ ਨੇ ਮਹਿਸ਼ਾਸ਼ੁਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੱਝ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।^[5]