ਮਾਗਧੀ

ਮਾਗਧੀ ਉਸ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਗਧ (ਦੱਖਣੀ ਬਿਹਾਰ) ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਹਾਵੀਰ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਮੇਂ 'ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਅਗੰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਮਹਾਵੀਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਇਸੇ ਦੇ ਰੁਪਾਂਤਰ ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਾਲੀ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਵਿੱਚ ਵੀ, ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਗਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਸਨ-

(1) ਰ ਦੀ ਥਾਂ ਲ ਦਾ ਉਚਾਰਨ, ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਾ > ਲਾਜਾ ਵਿੱਚ,
(2) ਸ, ਸ਼, ਛ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ ਦਾ ਉਚਾਰਣ, ਜਿਵੇਂ ਪਰੁਸ਼ > ਪੁਲਿਸ਼, ਦਾਸੀ > ਦਾਸ਼ੀ, ਯਾਸੀ > ਯਾਸ਼ੀ।
(3) ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਕਰਤਾਕਾਰਕ 'ਏ' ਦੇ ਨਾਮੀ ਇਕਵਚਨ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਰ > ਨਲੇ।

ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਕਾਲਸੀ ਅਤੇ ਜੌਗੜ੍ਹ ਦੀਆਂ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਦੂਜੀ ਨਹੀਂ। ਤੀਸਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਜੈਨਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ; ਦੂਜਾ ਰੁਝਾਨ ਇੱਥੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਿਦਵਾਨ ਅਸ਼ੋਕ ਦੀਆਂ ਪੂਰਵ ਖੇਤਰੀ ਲਿਪੀਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਜੈਨ ਅਗਮਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਰਧਮਾਗਧੀ ਮੰਨਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਗੜ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਜੋਗੀਮਾਰਾ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ, ਮਾਗਧੀ ਦੀਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਪਾਲੀ ਤ੍ਰਿਪਿਟਕ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਗਵਾਨ ਬੁੱਧ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਾਗਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ, ਕੁਝ ਅਪਵਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਮਾਗਧੀ ਦੀਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਪਾਲੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸ਼ੌਰਸੇਨੀ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਾਗਧੀ ਮੰਨਣ ਵੱਲ ਹੈ।

ਮਾਗਧੀ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਟਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਕੁਤਲਾ, ਮੁਦਰਾਰਕਸ਼ਾ, ਮਿਰਛਕਟਿਕਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਖੰਡਿਤ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਰਤ ਨਾਟਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੰਗਾਸਾਗਰ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰਾਂ ਅਰਥਾਤ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ:ਪੁਰ ਨਿਵਾਸੀ ਮਾਗਧੀ ਬੋਲਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਜਪੁੱਤਰ ਸੇਠ ਚੇਟ ਅਰਧਮਾਗਧੀ। ਮ੍ਰਿਛਕਟਿਕ, ਸ਼ਕਰ, ਵਸੰਤਸੇਨ ਅਤੇ ਚਾਰੁਦੱਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੇਟਕ ਅਤੇ ਛੇ ਅੱਖਰ ਮਾਗਧੀ ਨੂੰ ਸੰਚਾਲਕ, ਸੰਨਿਆਸੀ ਅਤੇ ਚਾਰੂਦੱਤ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਬੋਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

ਸਰੋਤ

ਇਹ ਵੀ ਵੇਖੋ

ਬਾਹਰੀ ਲਿੰਕ

Wikiwand - on