ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ

ਭੀਖਾਜੀ ਰੁਸਤਮ ਕਾਮਾ ਜਾਂ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ (24 ਸਤੰਬਰ 1861 - 12 ਅਗਸਤ 1936) ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਮਹਾਂ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੰਬਈ ਦੇ ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਪਾਰਸੀ ਘਰਾਣੇ ਦੀ ਧੀ ਸੀ।

ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ

ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਸੋਰਾਬਜੀ ਫਰਾਮਜੀ ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਜੈਜੀਬਾਈ ਸੋਰਾਬਜੀ ਪਟੇਲ, ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੋਰਾਬਜੀ - ਸਿਖਲਾਈ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੇ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਪਾਰੀ - ਪਾਰਸੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ 21 ਅਗਸਤ, 1907 ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਝੰਡੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਕਰਣ ਲਹਿਰਾਇਆ, ਜਦੋਂ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਟੁੱਟਗਾਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ।^[1]

ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਰਸੀ ਕੁੜੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਭੀਖਾਜੀ ਨੇ ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰਾ ਗਰਲਜ਼ ਇੰਗਲਿਸ਼ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਦਾਖਿਲਾ ਲਿਆ। ਭੀਖਾਜੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿਹਨਤੀ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਸੀ।^[2]

3 ਅਗਸਤ 1885 ਨੂੰ, ਉਸ ਨੇ ਰੁਸਤਮ ਕਾਮਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕੇ.ਆਰ. ਕਾਮਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ ਇੱਕ ਅਮੀਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪੱਖੀ ਵਕੀਲ ਸੀ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।^[3] ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਖੀ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਭੀਖਾਈ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਕੀਤੀ।^[4]

ਜੀਵਨ

ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਸਤੰਬਰ 1861 ਨੂੰ ਬੰਬਈ ਦੇ ਅਮੀਰ ਪਾਰਸੀ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।^[5] 24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਅਮੀਰ ਵਕੀਲ ਰੁਸਤਮ ਕਾਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਵਿਆਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਆਸੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾਦਾ ਭਾਈ ਨਾਰੋਜੀ ਤੋਂ ਲਈ ਸੀ। ਅਗਸਤ 1907 ਵਿੱਚ ਸ਼ਟੁੱਟਗਾਟ (ਜਰਮਨੀ) ਵਿੱਚ ਹੋਈ "ਦੂਜੀ ਸ਼ੋਸ਼ਲਿਸਟ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ" ਵਿੱਚ ਡੈਲੀਗੇਟ ਵਜੋਂ ਕਾਮਾ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਰਾਣਾ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ।^[6]

ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੀ ਪੁੰਜ

ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਅਲੈਗਜ਼ਾਂਡਰਾ ਪਾਰਸੀ ਗਰਲਜ਼ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ।^[7] ਜਗਿਆਸੂ ਕਾਮਾ ਨੇ ਜਲਦ ਹੀ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਲਈਆਂ ਸਨ। 24 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਭੀਖਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਅਮੀਰ ਵਕੀਲ ਰੁਸਤਮ ਕਾਮਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਇਹ ਵਿਆਹ ਰੁਸਤਮ ਕਾਮਾ ਦੀ ਪਿਛਾਖੜੀ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਜਲਦ ਹੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ।

ਪਲੇਗ ਦੇ ਬਿਮਾਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ

ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਲ 1896 ਦੌਰਾਨ ਮੁੰਬਈ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਫੈਲ ਗਈ ਤੇ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਘਰ ਦੀਆਂ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ਤੋੜ ਕੇ ਪਲੇਗ ਦੇ ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਈ। ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਅਣਥੱਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ 1901 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇਲਾਜ ਲਈ ਬਰਤਾਨੀਆ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ 1904 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਮੁੜਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲੰਡਨ ਦੇ ਹੇਡੇ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸ਼ਿਆਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸਨ ਵਰਮਾ ਨਾਲ ਹੋਈ।

ਸਿਆਸੀ ਸਿਖਲਾਈ

ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਆਸੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾਦਾ ਭਾਈ ਨਾਰੋਜੀ ਕੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਕਾਮਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿਚਲੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹ ਗੋਪਾਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ ਵਾਂਗ ਆਜ਼ਾਦੀ ਰਿਸ-ਰਿਸ ਕੇ ਮੰਗਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਚਾਹਤ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਮਿਹਨਤ ਨੇ ਕਾਮਾ ਨੂੰ ਕੌਮਾਂਤਰੀਵਾਦੀ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 1905 ਤੋਂ 1911 ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਧਣ-ਫੁਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹ ‘ਅਭਿਨਵ ਭਾਰਤ’ ਨਾਂ ਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਨੇ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘‘ਮੈਂ ਇਸ ਢੰਗ ਸੰਬੰਧੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜ਼ੁਲਮ-ਜਬਰ ਜਾਰੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਰੋਜ਼ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਈ ਜਲਾਵਤਨੀ ਦੇ ਫੰਦੇ ਕੱਸੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋਣ ’ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਅਮਨ ਭਰਪੂਰ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਹੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇ, ਇਕਮੁੱਠ ਰਹੇ। ਨੌਜਵਾਨੋਂ! ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਮੰਗ ਮੰਗਦੀ ਹਾਂ, ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੱਕ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੋ। ਸਾਡਾ ਇਹ ਆਦਰਸ਼ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ: ਭਾਰਤ, ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ‘‘ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਲਈ ਸਮਰਪਤ।’’ ਆਪਣੀਆਂ ਜੋਸ਼ੀਲੀਆਂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਤੇ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕਾਮਾ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਕਰਤਾ, ਜਰਨਲਿਸਟ ਤੇ ਜਥੇਬੰਦਕ ਵਜੋਂ ਯੂਰਪ, ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਭਾਰਤੀਆ ਵਿੱਚ ਜਾਂਬਾਜ਼ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ।

‘‘ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਰਦੋ ਤੇ ਔਰਤੋਂ’’! ਇਸ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਕਰੋ। ਆਪਣਾ ਇਰਾਦਾ ਧਾਰ ਕੇ, ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਵੋ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲੋਂ ਕੀ ਮਰ ਜਾਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ…?

ਸਰਗਰਮੀ

ਅਕਤੂਬਰ 1896 ਵਿੱਚ, ਬੰਬੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਕਾਲ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬਿਊਬੋਨਿਕ ਪਲੇਗ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ। ਕਾਮਾ ਗ੍ਰਾਂਟ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ (ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਾਫਕਾਈਨ ਦਾ ਪਲੇਗ ਟੀਕਾ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ) ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨਰਸਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈ, ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ) ਸਿਹਤਮੰਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਟੀਕਾ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿੱਚ। ਕਾਮਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਪਲੇਗ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਬਚ ਗਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ 1902 ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ।[1]

ਉਹ 1904 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ਼ਿਆਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵਰਮਾ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਈ, ਜੋ ਕਿ ਲੰਡਨ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਭੜਕੀਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।[1] ਉਸਦੇ ਰਾਹੀਂ, ਉਹ ਦਾਦਾਭਾਈ ਨੌਰੋਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੀ, ਜੋ ਕਿ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਕ ਸਨ। ਉਹ ਨੌਰੋਜੀ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।[1] ਉਸਨੇ ਬਿਪਿਨ ਚੰਦਰ ਪਾਲ, ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਅਤੇ ਵਿਨਾਇਕ ਦਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ।[11]

ਨੌਰੋਜੀ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਰੇਵਾਭਾਈ ਰਾਣਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਕਾਮਾ ਨੇ ਫਰਵਰੀ 1905 ਵਿੱਚ ਵਰਮਾ ਦੀ ਇੰਡੀਅਨ ਹੋਮ ਰੂਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।[1] ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਭਾਰਤ ਵਾਪਸੀ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟਦੀ।[12] ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।[10]

ਉਸੇ ਸਾਲ ਕਾਮਾ ਪੈਰਿਸ ਚਲੀ ਗਈ, ਜਿੱਥੇ ਰਾਣਾ ਅਤੇ ਮੁੰਚਰਸ਼ਾਹ ਬੁਰਜੋਰਜੀ ਗੋਦਰੇਜ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਉਸਨੇ ਪੈਰਿਸ ਇੰਡੀਅਨ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਸਹਿ-ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।[1] ਜਲਾਵਤਨੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਾਮਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ (ਨੀਦਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵੰਡਿਆ, [13] ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਮਾਤਰਮ (ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ 'ਤੇ ਤਾਜ ਪਾਬੰਦੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ) [12] ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਦਨ ਦੀ ਤਲਵਾਰ (ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।[7] ਇਹਨਾਂ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ 'ਤੇ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ, [10] ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਬਸਤੀ ਪਾਂਡੀਚੇਰੀ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। [11] ਕਾਮਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਮਸ ਦੇ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾਏ ਰਿਵਾਲਵਰ ਵੀ ਭੇਜੇ। [14][6]

22 ਅਗਸਤ 1907 ਨੂੰ, ਕਾਮਾ ਨੇ ਸਟੁਟਗਾਰਟ, ਜਰਮਨੀ ਵਿਖੇ ਦੂਜੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕੀਤੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਕਾਲ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਅਪੀਲ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ "ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਝੰਡਾ" ਲਹਿਰਾਇਆ। [9][12][n 2] ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਲ ਅਫਰੀਕੀ ਅਮਰੀਕੀ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਡਬਲਯੂ. ਈ. ਬੀ. ਡੂ ਬੋਇਸ ਲਈ 1928 ਦੇ ਨਾਵਲ ਡਾਰਕ ਪ੍ਰਿੰਸੈਸ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। [15] ਕਾਮਾ ਦਾ ਝੰਡਾ, ਕਲਕੱਤਾ ਝੰਡੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸੋਧ, ਕਾਮਾ ਦੁਆਰਾ ਸਹਿ-ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਟੈਂਪਲੇਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੰਡਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਟੁਟਗਾਰਟ ਵਿਖੇ ਦੂਜੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਕਾਂਗਰਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਾਮਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਅਤੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਮਿਨਰਵਾ ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। [16] ਉਹ 1908 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ। [14]

1909 ਵਿੱਚ, ਢੀਂਗਰਾ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਵਿਲੀਅਮ ਹੱਟ ਕਰਜ਼ਨ ਵਿਲੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਯਾਰਡ ਨੇ ਗ੍ਰੇਟ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਈ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾ ਦੀ ਹਵਾਲਗੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਮਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਕਥਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੈਨਿਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। [17]

ਕ੍ਰਿਸਟੇਬੇਲ ਪੰਖਰਸਟ ਅਤੇ ਸਫਰਗੇਟ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਕਾਮਾ ਲਿੰਗ ਸਮਾਨਤਾ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। [1][6] 1910 ਵਿੱਚ ਮਿਸਰ ਦੇ ਕਾਹਿਰਾ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਿਆਂ, ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, "ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਮਿਸਰ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਦੇਖਦੀ ਹਾਂ। ਕੀ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਬਾਕੀ ਅੱਧਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਮਿਸਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰੋ, ਮਿਸਰ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਕਿੱਥੇ ਹਨ? ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਕਿੱਥੇ ਹਨ? ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਅਤੇ ਧੀਆਂ?" ਅਤੇ "ਉਹ ਹੱਥ ਜੋ ਪੰਘੂੜਾ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੱਥ ਹੈ ਜੋ ਚਰਿੱਤਰ ਨੂੰ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਰਮ ਹੱਥ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹੈ।"[14] ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਵੋਟ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾ ਦਾ ਰੁਖ਼, ਹਾਲਾਂਕਿ, ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸੀ; 1920 ਵਿੱਚ, ਵੋਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਪਾਰਸੀ ਔਰਤਾਂ, ਹੇਰਾਬਾਈ ਟਾਟਾ ਅਤੇ ਮਿਥਨ ਟਾਟਾ ਨੂੰ ਮਿਲਣ 'ਤੇ, ਕਾਮਾ ਨੇ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ: "'ਭਾਰਤੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ [i] ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰੋ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ [vote] ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਣਗੇ।"[18]

ਪਾਬੰਦੀ

ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਅਪੀਲ ‘ਦਾ ਇੰਡੀਅਨ ਸੁਸਾਇਲੋਜਿਸਟ’ ਅੰਕ ’ਚ ਛਪੀ ਜਿਸ ’ਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਭੜਕ ਗਈ ਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁਟਿਆਰ ਕਾਮਾ ’ਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਛੱਡ ਕੇ ਪੈਰਿਸ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁਕ-ਛਿਪ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਅਗਸਤ 1907 ਵਿੱਚ ਸ਼ਟੁੱਟਗਾਟ (ਜਰਮਨੀ) ਵਿੱਚ ਹੋਈ ‘ਦੂਜੀ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ’ ਵਿੱਚ ਡੈਲੀਗੇਟ ਵਜੋਂ ਕਾਮਾ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਰਾਣਾ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪਰਵਾਨਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੌਮੀ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਮੰਗ ਉਠਾਈ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਯੂਰਪ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਡੈਲੀਗੇਟਾਂ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਆਗੂ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਆਗੂ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮੰਚ ਉਪਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਝੰਡੇ ਨੂੰ ਲਹਿਰਾਇਆ ਸੀ।

ਰੂਸੀ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ

ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਰੂਸੀ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਈ ਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ। ਮਿਖਾਇਲ ਪਾਬਲੋਵਿਚ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ‘‘ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਰੂਸੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ 1905 ਦੇ ਇਨਕਲਾਬ ਸੰਬੰਧੀ ਬੜੀ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਮਾਰਕਸੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਰੁਸੀ ਇਨਕਲਾਬ

ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਕਾਮਾ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਰੂਸੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੀ ਗਈ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰਪੱਕ ਹੁੰਦੀ ਚਲੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹੋਰ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁੱਟ ਗਈ। ਰੋਜ਼ਾ ਲਕਜ਼ਮਬਰਗ, ਅਗਸਤ ਬੇਬਲ, ਕਾਰਲ ਲਿਬਕੈਨਚਿਤ ਤੇ ਹਾਈਡਮੈਨ ਆਦਿ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕਾਮਾ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ।

ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨਾਲ

ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਗੁਲਾਮ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਜ ਲਈ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਜੁਝਾਰੂ ਕਾਮਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਲਈ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਤੋਂ ਵਰਜਿਆ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਖਿੱਝ ਗਈ ਤੇ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਾਫ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਮੌਤ

ਲਗਾਤਾਰ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨੇ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਮੁੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ। 1935 ਵਿੱਚ 74 ਸਾਲਾ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਨੂੰ ਸਪੈਸ਼ਲ ਕੇਸ (ਬਿਮਾਰ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ) ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ। ਦਸ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਲੰਬੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 13 ਅਗਸਤ 1936 ਨੂੰ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਵਿਰਾਸਤ

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 1962 ਵਿੱਚ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਦਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਟਿਕਟ।

ਭੀਖਾਜੀ ਕਾਮਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਅਵਾਬਾਈ ਪੇਟਿਟ ਅਨਾਥ ਆਸ਼ਰਮ, ਹੁਣ ਬਾਈ ਅਵਾਬਾਈ ਫਰਾਮਜੀ ਪੇਟਿਟ ਗਰਲਜ਼ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਇੱਕ ਟਰੱਸਟ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਰੁ. 54,000 (1936: £39,300; $157,200) ਦੱਖਣੀ ਬੰਬਈ ਦੇ ਮਜ਼ਗਾਓਂ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਅਗਨੀ ਮੰਦਿਰ, ਫਰਾਮਜੀ ਨੁਸਰਵੰਜੀ ਪਟੇਲ ਅਗਿਆਰੀ ਗਈ।^[8]ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਭੀਖਾਜੀ ਕਾਮਾ, ਜਾਂ ਮੈਡਮ ਕਾਮਾ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵੀ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। 26 ਜਨਵਰੀ 1962 ਨੂੰ, ਭਾਰਤ ਦੇ 11ਵੇਂ ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਵਸ 'ਤੇ, ਭਾਰਤੀ ਡਾਕ ਅਤੇ ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ਼ ਵਿਭਾਗ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ।^[9]

1997 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਤੱਟ ਰੱਖਿਅਕਾਂ ਨੇ ਭੀਖਾਜੀ ਕਾਮਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਪ੍ਰਿਯਦਰਸ਼ਨੀ-ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਗਸ਼ਤੀ ਜਹਾਜ਼ ICGS ਭੀਖਾਜੀ ਕਾਮਾ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ।ਦੱਖਣੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਦਫਤਰੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਪੀਐੱਫੋ, ਜਿੰਦਲ ਗਰੁੱਪ, ਸੇਲ, ਗੇਲ, ਈਆਈਐਲ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਦਾ ਨਾਮ ਭੀਖਾਜੀ ਕਾਮਾ ਪਲੇਸ ਹੈ। ਓਹਨਾ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਿੱਚ ਕਾਮਾ ਦੇ 1907 ਦੇ ਸ਼ਟੁੱਟਗਾਟ ਸੰਬੋਧਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਜੋ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਦੁਲਾਲ ਯਾਗਨਿਕ ਦੁਆਰਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਪੂਨੇ ਵਿੱਚ ਮਰਾਠਾ ਅਤੇ ਕੇਸਰੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 2004 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ, ਭਾਜਪਾ ਦੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ ਨੇ ਸ਼ਟੁੱਟਗਾਟ ਵਿੱਚ ਝੰਡੇ ਕਾਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਅਦ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ (1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ) ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।^[10] ਕਾਮਾ ਵੱਲੋਂ ਲਹਿਰਾਏ ਝੰਡੇ - ਜਿਸ ਨੂੰ "ਅਸਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਤਿਰੰਗੇ" ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ - ਵਿੱਚ ਇੱਕ (ਇਸਲਾਮਿਕ) ਚੰਦਰਮਾ ਅਤੇ (ਹਿੰਦੂ) ਸੂਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ

• Sethna, Khorshed Adi (1987), Madam Bhikhaiji Rustom Cama, Builders of Modern India, New Delhi: Government of India Ministry of Information and Broadcasting
• Kumar, Raj; Devi, Rameshwari; Pruthi, Romila, eds. (1998), Madame Bhikhaiji Cama, (Women and the Indian Freedom Struggle, vol. 3), Jaipur: Pointer, ISBN 81-7132-162-3.
• Yadav, Bishamber Dayal; Bakshi, Shiri Ram (1992), Madam Cama: A True Nationalist, (Indian Freedom Fighters, vol. 31), New Delhi: Anmol, ISBN 81-7041-526-8.