ਲੀਲਾ ਸੇਠ

ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਸੇਠ (20 ਅਕਤੂਬਰ 1930 - 5 ਮਈ 2017) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਬਨਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਸੀ। ਦਿੱਲੀ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਜੱਜ ਬਨਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਲੰਦਨ ਬਾਰ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।^[1]

Honorable ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਸੇਠ
ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਸੇਠ
ਪਹਿਲੀ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ 1991–1996
ਨਿੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਜਨਮ	(1930-10-20) 20 ਅਕਤੂਬਰ 1930 (ਉਮਰ 94) ਲਖਨਊ, ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	5 ਮਈ 2017(2017-05-05) (ਉਮਰ 86) ਨੋਇਡਾ, ਭਾਰਤ
ਕੌਮੀਅਤ	ਭਾਰਤੀ
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਪ੍ਰੇਮ
ਬੱਚੇ	ਵਿਕਰਮ ਸਾਂਤੁਮ ਅਰਾਧਨਾ
ਅਲਮਾ ਮਾਤਰ	ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਅ ਕਾਲਜ, ਮੁੰਬਈ, ਸਰਕਾਰੀ ਲਾਅ ਕਾਲਜ, ਚੇਨਈ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਦਾ ਜਨਮ ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ 1930 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੇਘਰ ਹੋਈ ਵਿਧਵਾ ਮਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪਲੀ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜੱਜ ਵਰਗੇ ਪਦ ਤੱਕ ਪਹੁੱਚਣ ਦਾ ਸਫਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲੇਖਕ ਵਿਕਰਮ ਸੇਠ ਦੀ ਮਾਂ ਹੈ। ਲੰਦਨ ਬਾਰ ਪਰੀਖਿਆ 1958 ਵਿੱਚ ਟਾਪ ਰਹਿਣ, ਭਾਰਤ ਦੇ 15ਵੇਂ ਕਨੂੰਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਬਨਣ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਚਰਚਿਤ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਾਮਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ।

ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪਰਵਾਰਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਬਾਟਾ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਸਰਵਿਸ ਕਰਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਲੀਲਾ ਗਰੈਜੂਏਟ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਲ ਗਈ ਅਤੇ ਉਥੋਂ ਗਰੈਜੂਏਸ਼ਨ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਨਿੱਤ ਕਾਲਜ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੋਚਿਆ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੌਰਸ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਤ ਹਾਜਰੀ ਜਰੁਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਕਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਬਾਰ ਦੀ ਪਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਅਵਲ ਰਹੀ।

ਕੈਰੀਅਰ

ਲੰਡਨ ਬਾਰ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਲੀਲਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਸੇਠ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਲੀਲਾ ਨੇ ਪਟਨਾ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਚਿਨ ਚੌਧਰੀ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਵਕੀਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਸੇਨ ਦੀ ਜੂਨੀਅਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ 10 ਸਾਲ ਪਟਨਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਲੀਲਾ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨਾਲ ਹੋਏ ਵਿਤਕਰੇਵਾਦੀ ਰਵੱਈਏ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ।ref>Zaman, Rana Siddiqui (2014-11-03). "Çapital Chronicles: 'Delhi now loves money and chamak-dhamak'". The Hindu (in Indian English). ISSN 0971-751X. Retrieved 2017-11-25.</ref> ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹਿਲਾ ਵਕੀਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।^[2]

ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਨੇ ਟੈਕਸ ਦੇ ਮਾਮਲੇ (ਇਨਕਮ ਟੈਕਸ, ਸੇਲਜ਼ ਟੈਕਸ, ਆਬਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਸਟਮਜ਼) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੰਪਨੀ ਲਾਅ, ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਕਾਨੂੰਨ, ਸਿਵਲ, ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਮੁਕੱਦਮੇ ਅਤੇ ਜਨਹਿੱਤ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੱਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੇਸਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕੀਤਾ। 10 ਸਾਲ ਪਟਨਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੀਲਾ ਸੇਠ 1972 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਅਸਲ ਸਿਵਲ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ, ਅਪਰਾਧਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ, ਕੰਪਨੀ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ, ਸੋਧਾਂ ਅਤੇ ਅਪੀਲਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਸ ਨੇ ਟੈਕਸ ਦੇ ਮਾਮਲੇ, ਰਿੱਟ ਪਟੀਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧਿਕ ਅਪੀਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਜੂਨ 1974 ਤੋਂ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੇ ਪੈਨਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀ। 10 ਜਨਵਰੀ 1977 ਨੂੰ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਇੱਕ ਸੀਨੀਅਰ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ।

1978 ਵਿੱਚ, ਲੀਲਾ ਸੇਠ, ਦਿੱਲੀ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੀ ਜੱਜ ਬਣ ਗਈ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣ ਕੇ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਕੈਰੀਅਰ ਵਧਦਾ ਹੀ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਬਣੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਰਾਜ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੀ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਔਰਤ ਬਣ ਗਈ।

ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਿਆਂਇਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾਵਾਦੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕੀਤੀ। ਉਹ 1997 ਤੋਂ 2000 ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਦੇ 15ਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਐਕਟ (1956) ਵਿੱਚ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।^[3] ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਰਾਸ਼ਟਰਮੰਡਲ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ (ਸੀ.ਐਸ.ਆਰ.ਆਈ.) ਦੀ ਚੇਅਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ।

ਜਸਟਿਸ ਸੇਠ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਂਚ ਕਮਿਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਸੀਰੀਅਲ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ (ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੁਪਰਹੀਰੋ ਬਾਰੇ) ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਜ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਅੱਗ ਲਾ ਲਈ ਜਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਵੇਗਾ।^[4] ਉਹ ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਰਾਜਨ ਪਿਲਈ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਮੌਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੌਰ ਤੇ "ਬਿਸਕੁਟ ਬੈਰਨ" ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਸਟਿਸ ਸੇਠ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਲ 2012 ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਦਿੱਲੀ ਗੈਂਗ ਰੇਪ ਕੇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਪਤ ਤਿੰਨ ਮੈਂਬਰੀ ਜਸਟਿਸ ਵਰਮਾ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ।^[5]

ਪਰਿਵਾਰ

ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਸੇਠ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਦੋਂ ਉਹ 20 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ - ਵਿਕਰਮ ਸੇਠ, ਸ਼ਾਂਤਮ ਸੇਠ ਅਤੇ ਅਰਾਧਨਾ ਸੇਠ ਸਨ। ਵਿਕਰਮ ਸੇਠ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਵੀ ਅਤੇ ਲੇਖਕ ਬਣ ਗਿਆ, ਸ਼ਾਂਤਮ ਸੇਠ ਇੱਕ ਬੋਧੀ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਰਾਧਨਾ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਨਿਰਮਾਤਾ ਹੈ।

ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਵਿਕਰਮ ਸੇਠ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਮਲਿੰਗੀ ਵਜੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਧਾਰਾ 377 ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਖਾਰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਲ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2013 ਵਿੱਚ ਧਾਰਾ 377 ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਐਲ.ਜੀ.ਬੀ.ਟੀ.ਕਿਊ.ਆਈ.ਏ. ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ।^[6][7]

ਮੌਤ

ਜਸਟਿਸ ਲੀਲਾ ਸੇਠ ਦੀ ਮੌਤ 5 ਮਈ, 2017 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਜੋ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਨੋਇਡਾ ਸਥਿਤ ਉਸ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਿਖੇ ਦਿਲ ਦੇ ਦੌਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੌਤ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀ, ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੇਟੀ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਕੋਈ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਟ੍ਰਾਂਸਪਲਾਂਟ ਜਾਂ ਡਾਕਟਰੀ ਖੋਜ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਦਾਨ ਕੀਤੇ ਸਨ।^[8][9]

ਹੋਰ ਪੜ੍ਹੋ

• Seth, Leila. On Balance. New Delhi: Viking, 2003. ISBN 0-670-04988-3
• Seth, Vikram. Two Lives. HarperCollins, 2005. ISBN 0-06-059966-9