ਸਵਰਾਜ

ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ - ‘ਸਵੈ ਸ਼ਾਸਨ’ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਰਾਜ। ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹੋਮ ਰੂਲ ਦਾ ਸਮਅਰਥੀ ਸੀ।^[1] ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਤਮ-ਨਿਰਣੇ ਅਤੇ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਉੱਤੇ ਜੋਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਅਰੰਭਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ (ਉਦਾਰਵਾਦੀਆਂ) ਨੇ ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰਗਾਮੀ ਲਕਸ਼ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ‘ਸਵਸ਼ਾਸਨ’ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ‘ਚੰਗੀ ਸਰਕਾਰ’ (ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ) ਦੇ ਲਕਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਗਰਵਾਦੀ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਕਬੂਲ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੇ ਇਹ ਨਾਅਰਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ‘‘ਸਵਰਾਜ ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਸਿੱਧ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰਹਾਗਾਂ।’’ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1920 ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘‘ਮੇਰਾ ਸਵਰਾਜ ਭਾਰਤ ਲਈ ਸੰਸਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਲਗ ਮਤ ਅਧਿਕਾਰ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਮਤ ਸੀ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਜਨਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਲਿਤ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਜੋ ਜਨ - ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਜਨ - ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇ।’’ ਵਾਕਈ: ਗਾਂਧੀ-ਜੀ ਦਾ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ, ਬਿਊਰੋਕਰੈਟਿਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ, ਫੌਜੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ।^[2]

ਦਯਾਨੰਦ ਸ੍ਰਸਵਤੀ