ਜਨਯਾ

ਜਨਯਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ "ਉਤਪੰਨ" ਮਤਲਬ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ। ਕਰਨਾਟਕ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਗੀਤ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੰਨਿਆ ਰਾਗ , 72 ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗਾਂ (ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਰੀਲੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ) ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੰਨਿਆ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਵਰਜਾ ਰਾਗ

ਵਰਜੀਅਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਛਡਣਾ ਹੈ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਵਰਜਾ ਰਾਗ ਉਹ ਰਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਮੇਲਕਾਰਤਾ ਜਾਂ ਜਨਕ ਰਾਗ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੁਰਾਂ ਨੂੰ ਅਰੋਹ(ਚੜਨ) ਤੇ ਅਵਰੋਹ(ਉਤਰਣ) ਵਿੱਚ ਛਡ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।ਚਡ਼੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਅਰੋਹਣ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਵਾਲੇ ਅਵਰੋਹਣ ਪੈਮਾਨੇ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨੋਟਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਕੇਲਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਨਾਮ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਵਰਜਾ ਏ

• ਸੰਪੂਰਨ-7 ਨੋਟਸ(ਸੁਰ) ਸਕੇਲ
• ਸ਼ਾਡਵਾ-6 ਨੋਟਸ(ਸੁਰ) ਸਕੇਲ
• ਔਡਵਾ-5 ਨੋਟਸ(ਸੁਰ) ਸਕੇਲ

ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਚਡ਼੍ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਰਨ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਦੋਵਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਔਡਵ-ਸੰਪੂਰਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਅਰੋਹਣ ਵਿੱਚ 5 ਨੋਟ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹਣ ਵਿੱਚੋਂ 7-ਅਰੋਹਣ ਤੋਂ 6 ਨੋਟ ਅਤੇ ਅਵਰੋਹਨ ਤੋਂ 7 ਨੋਟ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੰਭੋਜੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ।ਸੰਪੂਰਨ-ਸੰਪੂਰਨਾ ਰਾਗ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੂਲ ਪੈਮਾਨੇ ਜਾਂ ਵਕਰ ਸੁਰਾਂ(ਜ਼ਿਗ ਜੈਗ) ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।ਅਜਿਹੇ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵਕਰਾ ਰਾਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ਨਲਿਨਕੰਤੀ, ਕਥਾਨਾਕੁਥੁਹਲਮ, ਦਰਬਾਰੂ, ਜਨਾ ਰੰਜਨੀ ਅਤੇ ਕੇਦਾਰਾਮ। ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਲਈ ਜਨਯ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੂਚੀ ਵੇਖੋ।

• ਨਲਿਨਕੰਤੀ-ਅਰੋਹਣ: ਸ ਗ3 ਰੇ2 ਮ1 ਪ ਨੀ3 ਸੰ , ਅਵਰੋਹਣ :ਸੰ ਨੀ3 ਪ ਮ1 ਗ3 ਰੇ2 ਸ
• ਕਥਾਨਾਕੁਥੁਹਲਮ-ਅਰੋਹਾਣ :ਸ ਰੇ2 ਮ1 ਧ2 ਨੀ3 ਗ3 ਪ ਸੰ , ਅਵਰੋਹਣ :ਸੰ ਨੀ3 ਧ2 ਪ ਮ1 ਗ3 ਰੇ2 ਸ

(ਉਪਰੋਕਤ ਸੰਕੇਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਵਰ ਵੇਖੋ)

ਉਪੰਗਾ/ਭਾਸ਼ਂਗਾ ਰਾਗ

ਉਪੰਗਾ ਰਾਗ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ ਤੋਂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੂਲ ਰਾਗ ਦੇ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨੋਟ ਦੀ ਇਹ ਰਾਗ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਪੰਗਾ ਰਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਵੇਰੀ, ਉਦਯਾਰਵੀਚੰਦਰਿਕਾ ਅਤੇ ਮੋਹਨਕਲਿਆਨੀ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਂਗਾ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸਵਰ (ਬਾਹਰੀ ਨੋਟ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰੋਹਣ, ਅਵਰੋਹਣ ਜਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਸਕੇਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।^[1][2] ਭਾਸੰਗਾ ਰਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਕੰਭੋਜੀ, ਭੈਰਵੀ, ਬਿਲਾਹਾਰੀ, ਸਾਰੰਗਾ, ਬੇਹਾਗ ਅਤੇ ਕਾਪੀ ਹਨ।

ਸਿੰਗਲ ਓਕਟੇਵ

ਕੁਝ ਜਨਯਾ ਰਾਗਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਸਪਤਕ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਨੋਟ ਸ਼ਾਡਜਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਧਾਰ ਸ਼ਰੁਤੀ (ਸਿੰਘਾਸਨ) ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ।

• ਨਿਸ਼ਾਦੰਤਿਆ-ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਨੋਟ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਹੈ (ਉਦਾਹਰਣ ਨਾਦਾਨਮਕਰੀਆ ਮਾਇਆਮਲਾਵਾਗੌਲਾ ਸਕੇਲ (ਅਰੋਹਣ ਸ ਰੇ 1 ਗ 3 ਮ1 ਪ ਧ 1 ਨੀ 3, ਅਵਰੋਹਣ ਨੀ 1 ਪ ਮ 3 ਗ 3 ਰੇ 1 ਸੰ ਨੀ
  
• ਧੈਵਥੰਤਿਆ-ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਨੋਟ ਧੈਵਥਮ ਹੈ (ਧਵ ਉਦਾਹਰਣ ਕੁਰਿਨਜੀ ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ ਸਕੇਲ (ਅਰੋਹਣ ਸ ਨੀ(ਮੰਦਰ) 3 ਸ ਰੇ 2 ਗ 3 ਮ 1 ਪ ਧ 2, ਅਵਰੋਹਣ ਧ 2 ਪ ਮ 3 ਗ 3 ਰੇ 2 ਸ ਨੀ 3 ਨੀ
  
• 'ਪੰਚਮ'-ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਨੋਟ ਪੰਚਮ ਹੈ (ਉਦਾਹਰਣ ਨਵਰੋਜ (ਅਰੋਹਣ ਪ ਧ 2 ਨੀ 3 ਸ ਰੇ 2 ਗ 3 ਮ 1 ਪ , ਅਵਰੋਹਣ ਮ 1 ਗ 1 ਰੇ 3 ਸ ਨੀ 2 ਧ 2 )
  

ਕਰਨਾਟਕ/ਦੇਸਯਾ ਰਾਗ

ਕਰਨਾਟਕ ਰਾਗ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ, ਲਲਿਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਵੇਰੀ।

ਦੇਸੀ ਰਾਗ ਉਹ ਰਾਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ਯਮੁਨਕਲਯਾਨੀ, ਦੇਸ਼, ਬੇਹਾਗ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਭੈਰਵੀ।

ਹੋਰ ਵਰਗੀਕਰਣ

ਜਨਿਆ ਰਾਗਾਂ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵਰਗੀਕਰਣ ਹਨ। ਇਹ ਹੋਰ ਰਾਗਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹਨ (ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਖਰੇ ਪਰ ਸਮਾਨ ਰਾਗ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ-ਗਮਕਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ (ਨੋਟ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ) -ਨੋਟਾਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾਟ' ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਦਿਨ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਰਾਗ ਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰਸ ਜਾਂ ਮੂਡ ਜੋ ਉਹ ਜਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਆਦਿ।

ਇਹ ਵੀ ਦੇਖੋ

 

• ਜਨਯਾ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ
• ਮੇਲਕਾਰਥਾ