ਜ਼ੇਬ-ਉਨ-ਨਿਸਾ

ਜ਼ੇਬ-ਅਲ-ਨਿਸਾ (ਫ਼ਾਰਸੀ: زیب النساء مخفی)^[1] (15 ਫਰਵਰੀ 1638 – 26 ਮਈ 1702)^[2] ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜੇਬ (3 ਨਵੰਬਰ,  1618 – 3 ਮਾਰਚ 1707)  ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮੁੱਖ ਰਾਣੀ ਦਿਲਰਸ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਔਲਾਦ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਕਵਿਤਰੀ ਵੀ ਸੀ, ਜੋ ਮਖਫੀ  (مخفی)  ਦੇ ਗੁਪਤ ਨਾਮ ਦੇ ਤਹਿਤ ਲਿਖਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਪਿਛਲੇ 20 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਸਲੀਮਗੜ ਕਿਲਾ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਕੈਦ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।  ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਜ਼ੇਬ-ਅਲ-ਨਿਸਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਵੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,  ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਮਖਫੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਰਣ ਉਪਰੰਤ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲ

ਜਨਮ

ਜ਼ੇਬ-ਅਲ-ਨਿਸਾ (ਨਾਰੀਜਗਤ ਦਾ ਗਹਿਣਾ),^[3]  ਰਜਕੁਮਾਰ ਮੋਹਿ-ਉਦ-ਦੀਨ (ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜੇਬ) ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਔਲਾਦ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਫਰਵਰੀ 1638 ਵਿੱਚ ਦੌਲਤਾਬਾਦ, ਡੇੱਕਨ, ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਠੀਕ ਨੌਂ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ, ਦਿਲਰਸ ਬਾਨੋ ਬੇਗਮ ਸੀ, ਜੋ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਪਤਨੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਈਰਾਨ (ਫਾਰਸ) ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਸਫਾਵਿਦ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਸੀ।^[4][5] ਜ਼ੇਬ-ਅਲ-ਨਿਸਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਧੀ ਸੀ,^[6] ਅਤੇ ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਵਲੋਂ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫੀ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਇੱਕ ਔਰਤ ਹਾਫਿਜ਼ਾ ਮਰੀਅਮ ਨੂੰ ਜ਼ੇਬ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ। ਜ਼ੇਬ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਨੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹਾਫਿਜ਼ਾ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਅਵਸਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਦਾਅਵਤ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੁਆਰਾ 30,000 ਸੋਨੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਾਲਕੀ ਧੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਉਸਤਾਨੀ ਬੀ ਨੂੰ 30,000 ਸੋਨੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।

ਜ਼ੇਬ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਈਦ ਅਸ਼ਰਫ ਮਜੰਦਰਾਨੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖੇ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਫਾਰਸੀ ਕਵੀ ਵੀ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ, ਗਣਿਤ, ਖਗੋਲ-ਵਿਗਿਆਨ, ਸਾਹਿਤ ਸਿੱਖਿਆ, ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ ਤੇ ਉਰਦੂ ਦੀ ਵੀ ਮਾਲਕਣ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਕੈਲੀਗ੍ਰਾਫੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਨਿੱਜੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਬੋਲੀ 'ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਉਸ ਲਈ ਖਰੜੇ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਦਾਰ ਤਨਖਾਹਾਂ 'ਤੇ ਰੱਖਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੇ ਹਰੇਕ ਵਿਸ਼ੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ, ਸਾਹਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ।

ਜ਼ੇਬ-ਉਨ-ਨਿਸਾ ਇੱਕ ਦਿਆਲੂ ਦਿਲ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੋੜਵੰਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਯਤੀਮਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਬਲਕਿ ਹਰ ਸਾਲ ਉਹ ਹੱਜ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੱਕਾ ਅਤੇ ਮਦੀਨਾ ਭੇਜਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲਈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਗਾਇਕਾ ਸੀ।

ਵਿਰਾਸਤ

ਉਸ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ 1929 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਛਪੀ ਅਤੇ 2001 ਵਿੱਚ ਤਹਿਰਾਨ 'ਚ ਛਾਪੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਹੱਥ-ਲਿਖਤਾਂ ਪੈਰਿਸ ਦੀ ਨੈਸ਼ਨਲ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ, ਜਰਮਨੀ 'ਚ ਟਾਬਿੰਗਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੋਤਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਬਾਗ਼, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੌਬੁਰਗੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਚਾਰ-ਬੁਰਜਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਫਾਟਕ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਕਾਰਜ

• ਕਿਤਾਬ-ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ( ਡਾ.ਸ਼ੁਕਦੇਵ ਸ਼ਰਮਾ)
• ਕਿਤਾਬ-ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ( ਡਾ.ਸ਼ੁਕਦੇਵ ਸ਼ਰਮਾ)

ਪੁਸਤਕ-ਸੂਚੀ

• The Diwan of Zeb-un-Nisa: The First Fifty Ghazals, Translation by Magan Lal and Jessie Duncan Westbrook. John Murray, London, 1913.^[7] Packard Institute Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
• ਕਿਤਾਬ-ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ( ਡਾ.ਸ਼ੁਕਦੇਵ ਸ਼ਰਮਾ)
• ਕਿਤਾਬ-ਭਾਰਤੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ( ਡਾ.ਸ਼ੁਕਦੇਵ ਸ਼ਰਮਾ)