ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ

ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ (ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਪੈਮਾਨਾ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ (ਔਡਵਾ-ਔਡਵਾ ਰਾਗਮ) ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਉਤਪੰਨ ਪੈਮਾਨੇ (ਜਨਯ ਰਾਗਮ) ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸੁਰ (ਸੰਗੀਤਕ ਨੋਟਸ) ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ ਹਨ।

ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ। ਜਿਥੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ/ਨਹੀਂ ਛੂਹਦੇ, ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਮ ਅਤੇ ਪ ਸੁਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਲਈ ਬੁੱਲ ਜੋੜਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਓਹ ਸੁਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ।^[1] ਇਹ ਸਕੇਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨੋਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਨਮੋਹਣਾ ਰਾਗ ਹੈ।^[1]

ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਨ

ਸੀ 'ਤੇ ਸ਼ਡਜਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਸਕੇਲ

ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਕਰਨਾਟਕੀ ਸੰਗੀਤ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਮਿਤੀ ਪੈਂਟਾਟੋਨਿਕ ਸਕੇਲ (ਔਡਵ-ਔਡਵ ਰਾਗਮ) ਹੈ-ਔਡਵ ਭਾਵ '5' ਸੁਰਾਂ ਵਾਲਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੱਧਮਮ ਅਤੇ ਪੰਚਮ ਨਹੀਂ ਲਗਦੇ। ਇਸ ਦੀ ਆਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ (ਚਡ਼੍ਹਦੇ ਅਤੇ ਉਤਰਦੇ ਪੈਮਾਨੇ) ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ (ਹੇਠਾਂ ਸੰਕੇਤ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਲਈ ਕਰਨਾਟਕ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਸਵਰ ਵੇਖੋ):

• ਆਰੋਹਣ-ਸ ਰੇ2 ਗ3 ਧ2 ਨੀ3 ਸੰ [a]
• ਅਵਰੋਹਣਃ ਸੰ ਨੀ3 ਧ2 ਗ3 ਰੇ2 ਸ [b]

ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਸੁਰ ਸ਼ਡਜਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੁਤੀ ਰਿਸ਼ਭਮ, ਅੰਤਰ ਗੰਧਾਰਮ, ਚਤੁਰਸ਼ਰੂਤੀ ਧੈਵਤਮ ਅਤੇ ਕਾਕਲੀ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਹਨ। ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ ਦਾ ਇੱਕ ਜਨਯ ਰਾਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 29ਵਾਂ ਮੇਲਾਕਾਰਤਾ ਰਾਗ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਲਿਆਣੀ ਤੋਂ ਮੱਧਮਮ ਅਤੇ ਪੰਚਮ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੰਕਰਾਭਰਣਮ ਪੱਛਮੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ

ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਮੁਥੀਆ ਭਾਗਵਤ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਧੂਮੱਖੀ ਦਾ ਡੰਗ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪੰਚਮਾ ਅਤੇ ਮੱਧਮਾ ਸੁਰ ਨਹੀਂ ਗਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਰ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਬੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਸੁਰੀਲੀ ਰਚਨਾ ਰਾਜਾ ਰਾਜਾ ਰਾਧਿਤੇ ਨੇ ਰੂਪਕਾ ਤਾਲ (3/4 ਬੀਟ) ਨੂੰ ਸੈੱਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਾ ਅਤੇ ਪਾ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਮਦੁਰੈ ਟੀ. ਐਨ. ਸੇਸ਼ਾਗੋਪਾਲਨ, ਰਾਮਨਾਥਪੁਰਮ ਸੀ. ਐਸ. ਸ਼ੰਕਰਾਸ਼ਿਵਮ ਦੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ, ਜੋ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁਥੀਆ ਭਾਗਵਤ ਦੇ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਚੇਲਾ ਹਨ, ਨੇ ਆਦਿ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਨਿਰਸ਼ਟ "ਤਨਾਨਾ ਦਿਰਾਨਾ" ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਿਲਾਨਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਤੰਜਾਵੁਰ. ਐੱਸ. ਕਲਿਆਣਰਮਨ ਨੇ ਇਸ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਰਨਮ "ਕਨੀਨ ਮਨੀਏ" ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਪਕਾ ਤਾਲਮ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲੌਰ ਐੱਸ ਮੁਕੁੰਦ ਦੁਆਰਾ ਗਿਰੀ-ਪੁੱਤਰੀਕਾ ਗੌਰਾ-ਵਰਨੀ, ਰੂਪਕਾ ਤਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੋਕ ਆਰ ਮਾਧਵ ਦੁਆਰਾ ਜਯਤੀ ਜਯਤੀ ਜੈਸ਼ੰਕਰਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਸਬੰਧਤ ਰਾਗਮ

ਇਹ ਭਾਗ ਇਸ ਰਾਗ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਕੇਲ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ

• ਅਦਭੁਤ ਕਲਿਆਣ ਉਹੀ ਨੋਟ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਿਰੋਸ਼ਤਾ ਅਦਭੁਤ ਕਲਿਆਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰਾਗ ਯਮਨ ਦੀ ਇੱਕ ਅਸਾਧਾਰਣ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜੋ ਡਾਗਰ ਵਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੱਧਮਮ ਅਤੇ ਪੰਚਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ^[2]
• ਮੋਹਨਮ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਾਦਮ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਚਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ ਸ ਰ2 ਗ3 ਪ ਧ2 ਸੰ:ਸੰ ਧ2 ਪ ਗ3 ਰੇ2 ਸ ਹੈ।
• ਹਮਸਾਦਵਾਨੀ ਇੱਕ ਰਾਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧੈਵਤਮ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਚਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੋਹਣ-ਅਵਰੋਹਣ ਬਣਤਰ ਸ ਰੇ2 ਗ3 ਪ ਨੀ3 ਸੰ: ਸੰ ਨੀ3 ਪ ਗ3 ਰੇ2 ਸ ਹੈ।

ਨੋਟਸ