ਰੁਕਮਣੀ ਦੇਵੀ ਅਰੁੰਡੇਲ

ਰੁਕਮਣੀ ਦੇਵੀ ਅਰੁੰਡੇਲ (29 ਫ਼ਰਵਰੀ 1904 – 24 ਫ਼ਰਵਰੀ 1986)^[1] ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਰਤੀ ਥੀਓਸੋਫਿਸਟ ਅਤੇ ਭਰਤਨਾਟਿਅਮ ਨਾਚ ਰੂਪ ਦੀ ਨਾਚੀ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਇੱਕ ਕਾਰਕੁਨ ਸੀ।

ਰੁਕਮਿਨੀ ਦੇਵੀ ਨੀਲਕੰਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ
ਜਨਮ	ਰੁਕਮਿਨੀ ਨੀਲਕੰਦਾ ਸ਼ਾਸਤਰੀ (1904-02-29)29 ਫਰਵਰੀ 1904 ਮਦੁਰਈ, ਮਦਰਾਸ ਪ੍ਰੈਜੀਡੈਂਸੀ, ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ
ਮੌਤ	24 ਫਰਵਰੀ 1986(1986-02-24) (ਉਮਰ 81) ਚੇਨਈ, ਤਾਮਿਲ ਨਾਡੂ, ਭਾਰਤ
ਸਰਗਰਮੀ ਦੇ ਸਾਲ	1920–1986
ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ	ਜਾਰਜ ਅਰੁੰਡੇਲ ​ (ਵਿ. 1920)​
ਪੁਰਸਕਾਰ	ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ (1956) ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ (1967)
ਸੰਸਦ ਮੈਂਬਰ, ਰਾਜ ਸਭਾ
ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ 3 ਅਪ੍ਰੈਲ 1952 – 2 ਅਪ੍ਰੈਲ 1962

ਉਸ ਨੇ ਭਰਤਨਾਟਿਅਮ ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਵਦਾਸੀਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਇਸ ਦੀ ਮੂਲ 'ਸਾਧਿਰ' ਸ਼ੈਲੀ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨਾਚ ਦੀ  ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਰਤੀ ਆਰਟਸ ਅਤੇ ਕਰਾਫਟਸ, ਦੀ ਮੁੜ-ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

ਉਸ ਨੇ ਭਰਤਨਾਟਿਅਮ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀਭਾਵ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਨਾਚ ਦੀ ਇੱਕ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। 1920 ਦੇ ਦਸ਼ਕ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਭਰਤਨਾਟਿਅਮ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਾਚ ਸ਼ੈਲੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਤੱਦ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਇਸਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਕਲਾ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ ਵੀ। ਨਾਚ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਤਮਾਮ ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸਨੂੰ ਰੰਗ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕੀਤਾ।

ਰੁਕਮਨੀ ਦੇਵੀ ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ ਦੇ "100 ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤਾ", ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।^[2] ਉਸ ਨੂੰ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ 1956 ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਨਮਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ^[3] ਅਤੇ 1967 ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਨਾਟਕ ਅਕਾਦਮੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਮਿਲੀ।

ਜੀਵਨੀ

ਮੁੱਢਲਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ

ਰੁਕਮਿਨੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਜਨਮ 29 ਫਰਵਰੀ 1904 ਨੂੰ ਮਦੁਰਾਈ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੀਲਾਕਾਂਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਲੋਕ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਭਾਗ ਵਿਚ ਇਕ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਅਕਸਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਜਗਾਹ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਜਗਾਹ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ 1901 ਵਿੱਚ ਥੀਓਸੋਫਿਕਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਨਾਲ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਥੀਓਸੋਫਿਕਲ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡਾ. ਐਨੀ ਬੇਸੈਂਟ ਦੇ ਚੇਲੇ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ, ਨੀਲਾਕਾਂਤ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੇਨਈ ਅਡਯਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਥੀਸੋਫਿਕਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਅਡਯਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਨੇੜੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਇਆ। ਇੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ ਰੁਕਮਿਨੀ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਥੀਸੋਫਿਕਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ, ਬਲਕਿ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਥੀਏਟਰ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਬਾਰੇ ਵੀ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਥੀਓਸੋਫਿਸਟ ਡਾ. ਜਾਰਜ ਅਰੁੰਡੇਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ - ਜੋ ਐਨੀ ਬੇਸੈਂਟ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਾਥੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿਚ ਸੈਂਟਰਲ ਹਿੰਦੂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਨ, ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਸਥਾਈ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਈ।^[4]

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1920 ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਤਕਾਲ ਦੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਲਈ ਸਦਮਾ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਨੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ, ਸਾਥੀ ਥੀਓਸੋਫਿਸਟਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਐਜੂਕੇਟਰ ਮਾਰੀਆ ਮੋਂਟੇਸਰੀ ਅਤੇ ਕਵੀ ਜੇਮਜ਼ ਕਜ਼ਨਜ਼ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕੀਤੀ। 1923 ਵਿਚ, ਉਹ ਆਲ-ਇੰਡੀਆ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਯੰਗ ਥੀਓਸੋਫਿਸਟ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ 1925 ਵਿਚ ਵਰਲਡ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਆਫ਼ ਯੰਗ ਥੀਓਸੋਫਿਸਟ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣੀ।^[5]

1928 ਵਿਚ, ਰੂਸ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਬੈਲੇਰੀਨਾ [[ਆਂਨਾ ਪਾਵਲੋਵਾ] ਬੰਬੇ ਆਈ ਅਤੇ ਅਰੁੰਡੇਲ ਜੋੜੀ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇਖਣ ਲਈ ਗਈ, ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਗਏ, ਜਿਥੇ ਉਸਨੇ ਅਗਲਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸੀ; ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਵਧਦੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਰੁਕਮਿਨੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਅੰਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਕੱਲੇ ਡਾਂਸਰ ਕਲੀਓ ਨਾਰਡੀ ਤੋਂ ਨ੍ਰਿਤ ਸਿੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।^[6] ਬਾਅਦ ਵਿਚ, ਅੰਨਾ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ, ਰੁਕਮਿਨੀ ਦੇਵੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਧਿਆਨ ਰਵਾਇਤੀ ਭਾਰਤੀ ਨਾਚਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵੱਲ ਮੋੜਿਆ, ਜੋ ਬਦਨਾਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਕੀਤੀ।^[7]

ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਾਲ

ਰੁਕਮਣੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ 1952 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੀ ਰਾਜ ਸਭਾ (ਰਾਜ ਸਭਾ) ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 1956 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਰਾਜ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਨਾਮਜ਼ਦ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਔਰਤ ਸੀ।^[8] ਪਸ਼ੂ ਭਲਾਈ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ, ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਐਕਟ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ 1962 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਅਧੀਨ ਐਨੀਮਲ ਵੈਲਫੇਅਰ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਸੀ।^[9] ਉਹ 1986 ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤਕ ਬੋਰਡ 'ਤੇ ਰਹੀ।

ਉਸ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਵਾਦ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹ 1955 ਤੋਂ 31 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ, ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਤੱਕ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਉਪ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੀ।^[10]

1977 ਵਿੱਚ, ਮੋਰਾਰਜੀ ਦੇਸਾਈ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਲਈ ਨਾਮਜ਼ਦ ਕਰਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ।^[11] 1978 ਵਿੱਚ, ਕਲਾਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ 'ਕਲਾਮਕਾਰੀ ਕੇਂਦਰ' (ਕਲਮਕਾਰੀ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ^[12] ਤਾਂ ਜੋ ਟੈਕਸਟਾਈਲ ਛਪਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।^[13] ਕਮਲਾਦੇਵੀ ਚਟੋਪਾਧਿਆਏ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ 'ਤੇ, ਉਸ ਨੇ ਕਲਾਕਸ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗਾਈ ਅਤੇ ਬੁਣਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ। 24 ਫਰਵਰੀ 1986 ਨੂੰ ਚੇਨਈ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।^[14]

ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ

Rukmini Devi on a 1987 stamp of India

ਜਨਵਰੀ 1994 ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਦੇ ਇੱਕ ਐਕਟ ਨੇ ਕਲਾਕਸ਼ੇਤਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੂੰ 'ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸੰਸਥਾਨ' ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ।^[15]

ਸਾਲ ਭਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਭਾਸ਼ਣਾਂ, ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 100ਵੀਂ ਜਨਮ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ, 29 ਫਰਵਰੀ, 2004 ਨੂੰ ਕਲਾਕਸ਼ੇਤਰ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ, ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਰੋਹ ਦੁਆਰਾ ਚਿੰਨ੍ਹਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਤੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ।^[16] 29 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਲਲਿਤ ਕਲਾ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹੀ ਗਈ, ਅਤੇ ਉਸੇ ਦਿਨ, ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਏਪੀਜੇ ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ ਨੇ ਡਾ.ਸੁਨੀਲ ਕੋਠਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਸੰਕਲਿਤ ਇੱਕ ਫੋਟੋ-ਜੀਵਨੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਬਕਾ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਆਰ ਵੈਂਕਟਾਰਮਨ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।^[17][18][19]

2016 ਵਿੱਚ, ਗੂਗਲ ਨੇ ਰੁਕਮਣੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ 112ਵੇਂ ਜਨਮਦਿਨ ਤੇ ਇੱਕ ਡੂਡਲ^[20][21], ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਲਾਕਸ਼ੇਤਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ 80ਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਡਾਂਸ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰ 'ਰੁਕਮਿਨੀ ਦੇਵੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ' ਦੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ।^[22] ਗੂਗਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਹਿਲਾ ਦਿਵਸ ਦੇ ਲਈ 2017 ਦੇ ਗੂਗਲ ਡੂਡਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।^[23]