Dom Mikołajowski w Tarnowie
zabytkowy budynek z XVI wieku, część zespołu zabudowy Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dom Mikołajowski w Tarnowie (także dom Mikołajowskich, dom Kornuszowski bądź kamienica Koruszowska) – zabytkowy gotycko-renesansowy budynek znajdujący przy placu Katedralnym w Tarnowie. Powstał w XVI wieku, przez stulecia pełnił różne funkcje, był m.in. użytkowany przez duchowieństwo, mieścił siedziby szkół, Powiatowego Ośrodka Zdrowia oraz Muzeum Higieny. Od czasu konserwacji przeprowadzonej na przełomie lat 40. i 50. XX wieku mieszczą się w nim sale wystawowe tarnowskiego Muzeum Diecezjalnego. Uznawany jest za najstarszą kamienicę miasta.
 nr rej. A-338 z dnia 18 lipca 1991 r.[1] | |
 Widok na fasadę domu Mikołajowskiego | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Fundator |
Jan i Barbara Mikołajowscy h. Gryf |
| Kondygnacje |
2 |
| Szerokość frontu |
12,60 |
| Powierzchnia użytkowa |
97 m² |
| Rozpoczęcie budowy | |
| Ukończenie budowy |
1524 r. |
| Ważniejsze przebudowy |
I poł. XIX w., |
| Właściciel |
Kuria Diecezjalna w Tarnowie |
Położenie na mapie Tarnowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
 50°00′47″N 20°59′12″E | |
Budynek położony jest przy północno-zachodnim narożniku placu Katedralnego na tarnowskiej Starówce, w zaułku przed wieżą bazyliki katedralnej[2][3][4]. Wchodzi w skład ścisłej zabudowy zachodniej pierzei placu[5], jego ściana frontowa zwrócona jest w kierunku wschodnim[6]. Budynek przystawiony jest do muru obronnego oraz przylega do domu Mansjonariuszy i akademioli (zwanej niekiedy scholasterią[7])[5][6].
Nieznana jest dokładna data powstania domu[2][4][5]. Zgodnie z informacjami zawartymi na herbach oraz tablicach erekcyjnych umieszczonych na elewacji frontowej oraz we wnętrzu budynku, powstał on w roku 1524 za sprawą Jana Mikołajowskiego herbu Gryf[2][5][8] oraz jego żony, Barbary[8], pochodzących z Mikołajowic. Datę tę podaje jednak w wątpliwość zapis z 1527 roku, podający wcześniejszą nazwę kamienicy, która miała być zwana „Koruszowską” bądź „Kornuszowską”[2][5][9]. Oprócz nazwy, o wcześniejszym rodowodzie domu może również świadczyć utrwalony w portalu wejściowym wizerunek elementu herbu Kościesza, który nie był powiązany z rodziną Mikołajowskich[5][9][10]. Przypuszczalnie więc Mikołajowski niedługo przed rokiem 1524 nabył istniejący już wcześniej budynek (pochodzący prawdopodobnie z przełomu XV i XVI wieku[5][9]), który następnie przebudował do formy, którą w znacznej mierze cechuje się do dziś[2][5][11][8][9].
W 1527 roku Mikołajowscy, właściciele domu, za aprobatą Jana Tarnowskiego, darowali go tarnowskim wikariuszom[5][8][9], którzy w zamian za to zadeklarowali, iż będą co miesiąc odprawiać dwa nabożeństwa ku spokoju ich dusz[9]. W 1547 roku wikariusze, za pozwoleniem kapituły tarnowskiej, w zamian za nowo wybudowaną kamienicę zwaną Zamek lub Jurków, umiejscowioną obok domu prepozyta, odstąpili dom kantorowi Marcinowi Blademu[2][5][9].
W 1554 roku Marcin Blady sprzedał za 140 złotych kamienicę w dożywotnie użytkowanie Mikołajowi Łowczowskiemu z Pleśnej[2][5][9]. Transakcja została zawarta pod warunkiem, iż dom po śmierci Łowczowskiego, za zwrotem jego spadkobiercom kwoty zakupu, stanie się własnością tarnowskiej kapituły, co nastąpiło finalnie w roku 1578[2][5][9].
Przez następne dwieście lat budynek był własnością kapituły; w tym czasie gospodarowany był przez wielu użytkowników, pełnił m.in. przez dłuższy okres funkcję rezydencji kantora, a także wykorzystywany był jako mieszkanie dla primiceriusza[2][5][6][9].
Na początku XVIII wieku dom ze względu na swój zły stan wymagał remontu[2][5]. W 1719 roku kapituła, pod warunkiem przeprowadzenia rewitalizacji, zezwoliła na zajęcie kamienicy przez kanonika Wojciecha Skwarkiewicza[2][5]. Równocześnie z nim w budynku mieszkali wówczas także kanonicy przybywający do miasta na miesięczne pobyty, nieposiadający swych własnych rezydencji[2][5]. Skwarkiewcz ze zobowiązanego remontu nigdy się nie wywiązał, a budynek po jego śmierci, ponownie za deklarację zorganizowania renowacji, objął Stanisław Kaszewicz będący jego następcą[2][5]. Kaszewicz powtórnie obowiązku wykonania remontu nie wypełnił, a budynek w latach 1725–1749 wykorzystywała jego matka, kupcowa, która urządziła w nim skład zboża[2][5][10].
W 1749 roku dom, za zagwarantowanie remontu, uzyskał w dożywotnie użytkowanie Wojciech Kaszewicz[2][5]. W 1753 lub 1756 roku na podstawie jego fundacji utworzono w Tarnowie kolonię akademicką[2][5] (małą akademię[9]), nazywaną Akademiolą[9]. Według innego źródła w latach 50. XVIII wieku powstała wtedy tylko tzw. mała akademia[9], a kolonię akademicką utworzył w 1760 roku biskup krakowski Kajetan Sołtyk, który potwierdził przy tym fundację Wojciecha Kaszewicza[9]. W 1760 roku rektor szkoły, zgodnie z zamysłem fundatora, zajął kamienicę jako swoje mieszkanie[2][5][8]. Wtedy również biskup krakowski przyznał kolonii akademickiej na czas nieokreślony prawo do domu Mikołajowskiego, co było przyczynkiem do zawiązania się konfliktu o przynależność budynku między kolonią akademicką a kapitułą tarnowską[2][5].
W 1766 roku rektor kolonii akademickiej Stanisław Wątorski stwierdził w swoim sprawozdaniu, iż budynek był w kiepskim stanie; wiadomo, że naprawy wymagał wówczas dach, który nakryty był wiekowymi dachówkami pochodzącymi z dachu kolegiaty (ob. katedry)[2][5]. W 1773 roku kapituła tarnowska nieskutecznie domagała się od biskupa krakowskiego przydzielenia jej domu Mikołajowskiego w celu zaadaptowania jej na kwaterę dla kanoników[9]. W okresie lat 60. i 70. XVIII wieku część budynku zamieszkana była przez rektora kolonii, zajmującego jedno niewielkie pomieszczenie, oraz uczniów szkoły. Jednocześnie pozostały fragment domu nie był użytkowany i niszczał[2][5].
Po zajęciu Tarnowa przez Austrię w wyniku I rozbioru Polski, kolonia akademicka została najpierw w 1780 roku przejęta pod dozór kapituły, a następnie w 1784 roku zlikwidowana (według innych źródeł zlikwidowano ją w 1792 roku[6][9]). W jej miejscu powołano następnie austriackie gimnazjum[2][5]. Do roku 1784 kamienica zamieszkiwana była przez rektorów kolonii akademickiej, po czym dom i inne budynki dawnej kolonii zostały zajęte przez nowo sformowaną szkołę austriacką[2][5] i przeznaczony na mieszkanie prefekta[6][9] (dyrektora[2]), co jednak nie mogło dojść do skutku, gdyż mieszkali tam wówczas księża[2].
W 1791 roku kamienica jako własność kościelna została zarekwirowana na rzecz Funduszu Religijnego. Kilka lat później, w oszacowaniu z 1795 roku, stwierdzono, że budynek jest w dobrym stanie[2][5].
W 1810 roku, na wniosek dyrektora gimnazjum, budynek został poddany częściowej przebudowie: zburzono jego południową ścianę w celu połączenia go z sąsiednią akademiolą[6][12]. W ramach prac budowlanych obie budowle zostały także nakryte wspólnym dachem[6]. Po połączeniu budynków, w okresie od lat 1814–1817 do roku 1856, dom Mikołajowski zamieszkiwali dyrektorzy gimnazjum, zajmując jego północne i środkowe pomieszczenia[2][5][6]. Ponadto, od co najmniej 1818 do 1880 roku (a właściwie od niepamiętnych czasów), dzięki wybiciu drzwi w zachodniej (tylnej) ścianie budynku, funkcjonowało przejście łączce Starówkę w obrębie dawnych murów miejskich z ulicą Wałową[6][13].
W XIX wieku w domu miały siedzibę różne instytucje szkolne, w tym szkoła główna oraz żeńska, gimnazjum czy kurs nauczycielski[2][5]. W 1896 roku budynek przestała użytkować szkoła męska. W jej miejscu, zarządzeniem rady miejskiej, w roku 1897 tymczasowo umieszczono szkołę realną. Ponadto część pomieszczeń przeznaczono także dla żeńskiej szkoły wydziałowej, istniejącej w tym miejscu do 1903 roku[2][5][6].
Na początku XX wieku dom Mikołajowski, wraz z sąsiednimi, połączonymi z nim budynkami, należał wspólnie do gminy miasta Tarnowa, Funduszu Szkolnego Krajowego oraz Funduszu Naukowego[2][5]. Planowano wówczas jego przebudowę, jednakże plany te upadły w 1903 roku, kiedy władze miejskie uznały będącą w stanie kompletnej ruiny kamienicę za ruderę[2][5][6]. W 1904 roku przestały ją użytkować wszystkie szkoły, i od tego czasu wykorzystywano ją w celach mieszkalnych[2][5], bądź, jak podają inne źródła, nie użytkowano jej wcale[6][9]. Ze względu na zły stan techniczny rozważano rozbiórkę budynku, jednak m.in. dzięki interwencji Franciszka Ferdynanda Habsburga i decyzji Komisji dla Zachowania Zabytków Sztuki, do wyburzenia nie doszło[10][14]. Ponadto, w związku z decyzją komisji, burmistrz miasta wystąpił do rządu z wnioskiem o przyznanie subwencji w celu rewitalizacji obiektu[14].
W 1930 roku, z inicjatywy lekarza powiatowego Macieja Warędy, w budynku umieszczono Powiatowy Ośrodek Zdrowia oraz Muzeum Higieny[2][4][5][15]. Leczono tu choroby społeczne. Poradnie ośrodka (przeciwgruźlicza, przeciwweneryczna i przeciwjaglicza) rozpoczęły działanie 6 maja 1930[15]. W trzy lata po uruchomieniu Ośrodka leczono z gruźlicy 268 pacjentów, ponad 100 z powodu jaglicy oraz 87 chorych wenerycznie prostytutek[15]. W 1938 roku, decyzją biskupa Franciszka Lisowskiego, Dom Mikołajowski zakupiła tarnowska kuria diecezjalna[6][16]. W 1944 roku dom ponownie nakryto oddzielnym dachem, a ponadto kuria zdecydowała o przeznaczeniu go na cele Muzeum Diecezjalnego[6]. W latach 1946–1952[6], 1947–1949[2] lub 1948–1952[9] przeprowadzono gruntowną rewitalizację kamienicy, w ramach której odtworzono m.in. pierwotny układ konstrukcji i pomieszczeń[6], a także adaptowano ją na cele muzealne[2][5][9].
W 1991 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych ówczesnego województwa tarnowskiego (nr rejestru A-338 z dnia 18 lipca 1991 roku)[1].
Uznawany jest za najstarszą kamienicę w Tarnowie[2][4][8], mieszczą się w nim sale wystawowe Muzeum Diecezjalnego[17]. Eksponowane są w nim zbiory sztuki ludowej oraz hafciarstwa i tkactwa kościelnego z okresu od XV do XIX wieku, w tym paramenty kościelne oraz ornaty[16].
Dom zwany Mikołajowskim bądź Kornuszowskim jest przykładem budowli mieszkalnej z okresu przełomu gotyku i renesansu[2][3][4][6].
Budowla jest dwukondygnacyjna i w pełni podpiwniczona[5][6][18]. Skonstruowano ją na planie prostokąta o wymiarach 12,60 na 7,60 m, jest jednotraktowa o mieszanym układzie konstrukcyjnym[6][13]. Ściany zbudowane są z cegły ułożonej w wątku gotyckim-polskim, a w piwnicach także w części z łupanych kamieni narzutowych. Obramienia otworów drzwiowych oraz okiennych wykonane są z piaskowca. Cegły użyte do wzniesienia kamienicy mają wymiary (w cm) 29×13×10, 25×12×9 oraz 27×13×10[6][13].
Piwnice oraz północne pomieszczenie parteru nakryte są sklepieniami kolebkowymi[6][11]. Do pomieszczeń piwnicznych prowadzi kamienna jednobiegowa klatka schodowa, odchodząca z holu wejściowego na parterze[6]. Na piwnice składają się dwa pomieszczenia, z czego jedno połączone jest z sienią prowadzącą do klatki schodowej. Na poziomie piwnic umiejscowione są dwa jednoskrzydłowe, kwadratowe i zakratowane okna[6][13].
Parter składa się z umiejscowionej pośrodku obiektu sieni wejściowej oraz położonych po obu jej stronach, bezpośrednio z niej dostępnych, dwóch innych pomieszczeń. W przedniej części sieni zlokalizowano główne drzwi wejściowe oraz niewielkie, doświetlające ją jednoskrzydłowe krosnowe okno[6]. Podłoga w sieni wykonana jest z prostokątnych kamiennych płyt, a ponadto, wzdłuż wschodniej ściany, znajduje się kamienna ława. W tylnej części sieni umiejscowiono natomiast zejście do pomieszczeń piwnicznych, a także, oddzieloną ścianą, prowadzącą na piętro najpierw jednobiegową, a następnie kręconą klatkę schodową[6][13]. Klatka schodowa ta jest kwadratowa od zewnątrz, a od wewnątrz okrągła, ze schodami zakręcającymi od dołu ku górze w prawą stronę. Wyposażona jest ponadto w osadzoną w ścianie kamienną poręcz[13]. Do północnego pomieszczenia parteru prowadzi portal sporządzony z kamienia, zdobiony m.in. geometrycznymi motywami rzeźbiarskimi, przyciętymi na wzór kryształów. W tejże izbie podłoga wykonana jest z cegły ułożonej w jodełkę, natomiast w pomieszczeniu południowym ułożono ją w formie ceglanych kwadratów[13]. Posadzki parteru położone są poniżej współczesnego poziomu gruntu na przylegającym do niego Placu Katedralnym[6].
Rozkład pomieszczeń na piętrze zbieżny jest z rozkładem parteru, z tą różnicą, że w miejscu sieni zlokalizowana jest izba[6]. Stropy nad pomieszczeniami piętra i częściowo parteru są belkowe, wykonane z belek profilowanych i fazowanych[6].
We wnętrzu budowli, w sieni wejściowej, znajdują się jednoskrzydłowe drzwi płycinowe prowadzące do klatki schodowej; w pozostałych przypadkach skrzydła drzwiowe nie zostały zastosowane, a komunikację pomiędzy pozostałymi izbami zapewniają kamienne zdobne portale, z czego dwa z nich, zlokalizowane na piętrze, prowadzące do bocznych pomieszczeń, są przykładem gotycko-renesansowych portali typu wawelskiego[6][13]. Nad jednym z nich, północnym, istnieje kamienna tablica z wyrytym wizerunkiem herbu Gryf oraz napisem Jo Mikołajowski MDXXIIII. Sam portal zdobny jest natomiast w przecinające się nawzajem laski, prowadzone prosto bądź formujące łuki[6][13], a zbudowany z prostokątnego nadproża i węgarów. Kolejny portal, południowy, wyglądem praktycznie pokrywa się z portalem wejściowym; różnią się one od siebie motywem dekoracyjnym w nadprożu, profilem zdobnych lasek oraz brakiem zwieńczenia charakterystycznym gzymsem. Inny z portali, z zabudowanym otworem drzwiowym, będący przykładem portalu gotycko-renesansowego, znajduje się w północnym pomieszczeniu graniczącym z domem mansjonariuszy i nakryty jest gzymsem o zniekształconej renesansowej strukturze oraz po bokach będący strojny w laskowanie[6][13]. Portale te prawdopodobnie pochodzą z warsztatu Benedykta z Sandomierza, muratora pełniącego w latach 20. XVI w. funkcję kierownika podczas prac modernizacyjnych na zamku wawelskim[19].
Ponadto, w izbie północnej na piętrze, zlokalizowano w ościeżu okiennym, poniżej parapetu, dwie ceglane i kryte kamiennymi płytami ławy podokienne. W pomieszczeniu środkowym, również na piętrze, znajduje się także jeszcze wnęka kominowa z okapem[6][13]. W jednej z izb zachowały się nadto pozostałości XVI-wiecznych polichromii ściennych[11]. Podłogi na piętrze wykonane są z desek[6]. Z piętra wybiegają kręcone drewniane schody prowadzące na nieużytkowe poddasze[6].
Fasada domu Mikołajowskiego jest skromna, nietynkowana, niesymetryczna i trójosiowa[6][11]. Nie występują w niej podziały architektoniczne. W jej centrum znajduje się portal wejściowy z umiejscowionym po jego lewej stronie małym okienkiem. Wyglądu frontowej ściany dopełnia ponadto 5 prostokątnych otworów okiennych (2 na parterze oraz 3 na piętrze), wyposażonych w kamienne nadproża, ościeża oraz parapety, a także 2 okienka piwniczne[6]. Skrajne otwory okienne umiejscowione są dokładnie pod sobą, na jednej osi pionowej, natomiast okno środkowe zlokalizowane na piętrze znajduje się w osi symetrii ściany. Portal wejściowy jest od tejże osi przesunięty nieznacznie w prawo. Elewację frontową wieńczy uformowany w cegle gzyms schodkowy[6].
Pomieszczenia parteru i piętra rozświetlane są przez krosnowe, dwuskrzydłowe, podzielone drewnianymi szczeblinami okna, posiadające kwadratowe szyby oprawione w ołowianą blachę[6]. Okienka piwniczne są niewielkie, kwadratowe, jednoskrzydłowe. Otwory okienne na parterze mają różne wymiary, pozbawione są dekoracji rzeźbiarskich i posiadają fazowane kamienne obramienia. Skrajne okna piętra są natomiast tożsame, objęte profilowanymi kamiennymi obramieniami, a także ławami podokiennymi o wyglądzie uskakującego gzymsu antycznego, zdobnego w jońskie ząbki i spiralę owiniętą na kij[6][13]. Środkowe okno piętra również otoczone jest kamiennym obramieniem, ale tworzącym łuk w formie oślego grzbietu, a ponadto, podobnie jak pozostałe okna piętra, posiada ławę podokienną[6][13]. Nad nim występuje również prostokątna wnęka[6]. Okna parteru, oraz środkowe na piętrze, wyposażone są w kraty wykonane z żelaznych, kwadratowych prętów[6].
Portal wejściowy, pełniący główną funkcję dekoracyjną dla fasady, wykonany jest w piaskowcu, złożony z prostokątnego nadproża z gzymsem oraz 2 węgarów, wzdłuż których poprowadzono pionowo 3 ozdobne laski, tworzące w nadprożu łuk pełny, dwułęcza, oraz, w linii obramienia portalu, prostokąt[6][13]. W jego nadprożu umiejscowiono także na wachlarzowatej tarczy wizerunek herbu Kościesza lub Ostrogski[2][6]. Nad nadprożem wykonany jest także trzykrotnie uskakujący gzyms zdobny w jońskie ząbki[6][13]. Umiejscowiony w portalu otwórz drzwiowy jest prostokątny[13], a drzwi w nim umieszczone pochodzą z XVIII wieku, są jednoskrzydłowe, wzmacniane żelaznymi kutymi pasowymi zawiasami, wykonane z masywnych drewnianych desek[2][6].
Oprócz portalu, funkcję ozdobną we frontowej elewacji pełni również prostokątna, wmurowana kamienna tablica erekcyjna, przedstawiająca wizerunek herbu Gryf, otoczony ornamentem roślinnym ułożonym w formie wieńca. Pod tymże ornamentem wyryto rzymskie cyfry, po jego lewej stronie M. D., kontynuowane po prawej w formie XXIIII[6][13]. Poniżej umieszczono jeszcze falującą wstęgę o zwiniętych krańcach, na której znajduje się napis Fundatio Domus per Joannem Mikolaiovsky MDXXIIII[6][13].
Tylna, zachodnia ściana kamienicy na wysokości parteru stanowi część dawnego muru obronnego, powyżej jest natomiast na nim nadbudowana[5][11]. Jest skromna, pozbawiona dekoracji i podziałów architektonicznych. W ścianie umiejscowiony jest zamurowany, prosty otwór drzwiowy pozbawiony obramienia. Okna rozmieszczone są losowo, mają nierównomierne oraz niewielkie wymiary i wyposażone są w fazowane kamienne obramienia. Większe jest okno na piętrze, znajdujące się po lewej stronie budowli, ale w jego środku znajduje się kamienny fazowany krzyż dzielący powierzchnię okna na cztery pola; ponadto okno środkowe, również na piętrze, posiada fazowanie przechodzące górą w formę oślego grzbietu. Ścianę tę wieńczą pozostałości wykonanego z cegły gzymsu uskokowego[6][13].
Więźba dachowa jest drewniana, o mieszanym układzie konstrukcyjnym, jętkowym z dwoma stolcami konstrukcyjnymi. Dach jest dwuspadowy, wysoki, pokryty dachówką ceramiczną[6][11].
Budynek ma powierzchnię użytkową liczącą 97 m²[6] przy kubaturze wynoszącej 634 m³[18]. Według stanu z 1991 roku wyposażony jest instalację elektryczną, alarmową oraz czujki przeciwpożarowe. Jego właścicielem była wówczas Kuria Diecezjalna w Tarnowie[6].
Stanisław Wyspiański podczas swojej wizyty w Tarnowie w 1889 roku utrwalił w szkicach wizerunki wnętrza, jednego z portali (lub obramienia) oraz tablicy erekcyjnej domu Mikołajowskiego[9][20].
Jeden z portali na piętrze
Jeden z detali elewacji frontowej – tablica erkecyjna herbem Gryf
Gotycko-renesansowy portal na parterze
Otwory okienne w tylnej elewacji
Nadproże portalu wejściowego z widocznym trzykrotnie uskakującym gzymsem zdobnym w jońskie ząbki
Widok na budynek od południa
Detal jednego z portali na piętrze
Widok z kamienicy przy ul. Wałowej 13 na tylne elewacje domu Mikołajowskiego (w głębi) i Akademioli
Portal na parterze z obramieniem tworzącym łuk w formie oślego grzbietu
Zamurowany portal w tylnej ścianie domu, łączący w XIX w. Starówkę z ul. Wałową
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
