Historia Żydów w Braniewie
Z Wikipedii, wolnej encyclopedia
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Braniewie w latach 40. XVIII wieku. Było ich niewielu i wszyscy posiadali listy ochronne wydane przez biskupa warmińskiego lub przez kapitułę biskupstwa. Pierwszym znanym osiedlonym na stałe Żydem był niejaki Filip (Philipp), który po zezwoleniu biskupa warmińskiego w 1744 otrzymał prawo do zamieszkania i handlu (tzw. status ochronny Schutzjuden(inne języki))[1].
Stała niewielka diaspora żydowska, licząca kilka rodzin, powstała w mieście na początku XIX w. Sytuację ich polepszał dekret władz pruskich z 1812 o równouprawnieniu Żydów pod względem gospodarczym i w obliczu prawa. W roku 1816 w Braniewie było tylko 16 osób wyznania mojżeszowego na 5 tys. mieszkańców a 9 lat później liczyła już 46 osób[2]. Diaspora osiedlała się wokół głównej ulicy targowej Nowego Miasta – Marktstraße[3]. Na początku dom modlitwy wspólnoty mieścił się w prywatnym mieszkaniu garbarza Kuhna przy Lindenstraße[4]. W latach 1854−1855 gmina żydowska w tzw. Nowym Mieście (tj. prawobrzeżnej części Braniewa) wybudowała neogotycką synagogę przy Theatestraße 13 (obecnie w pobliżu rógu ulic Lisiej i Kościelnej), której uroczyste poświęcenie miało miejsce 7 listopada 1855 roku[5]. Gmina została zarejestrowana w 1858 roku. Jednym z pierwszych zarządców (Vorsteher) gminy żydowskiej w Braniewie był Nathan Rosenheim, który przez wiele lat pełnił również rajcy miejskiego. Większość Żydów przybyłych do Braniewa pochodziła z Prus Zachodnich.
Gmina żydowska założyła również własny cmentarz, gdyż każda wspólnota religijna prócz własnej świątyni posiadała również oddzielne miejsce do grzebania zmarłych. Nekropolia ta powstała ok. 1835 roku w pobliżu miejsca straceń skazańców „Auf dem kahlen Berge” przy Ermländische Straße (ulica przemianowana później na Bahnhofstraße, obecnie Kościuszki)[6]. Wcześniej zmarłych chowano na małym cmentarzu wyznaniowym we Fromborku[3].
Z czasem gmina się rozrastała, najliczniejsza była w latach 80. XIX w. Mieszkało tutaj wówczas blisko 170 Żydów, stanowiących nieco ponad 1,5 proc. mieszkańców. Większość żydowskich sklepów, stanowiących podstawę egzystencji członków wspólnoty, znajdowała się na Nowym Mieście. Sklepy te cieszyły się dużą popularnością wśród mieszkańców Braniewa, gdyż towary w nich były tańsze, co nie było bez znaczenia dla wielodzietnych rodzin i uboższych mieszkańców. Postępowała asymilacja społeczności, ale konwersja wyznaniowa pozostawała rzadkością. W 1853 honorowe obywatelstwo miasta za zaangażowanie w zwalczaniu epidemii cholery otrzymał lekarz żydowski Jacob Jacobson. Od 1837 roku był on dyrektorem szpitala miejskiego, cieszył się również w mieście wielkim uznaniem jako lekarz ubogich. W 1932 w Braniewie miała siedzibę okręgowa gmina synagogalna. W mieście zamieszkiwało 75 Żydów na 14 157 mieszkańców (0,5%). Do gminy przynależeli także Żydzi z Fromborka (6 osób), Piatidorożnoje w obwodzie królewieckim (5 osób), Iliczowki w obwodzie królewieckim (4 osoby), Żelaznej Góry (4 osoby) oraz Świętej Siekierki (ob. Mamonowo). Zarząd gminy tworzyli: Georg Schachmann (sekretarz i skarbnik), Berthold Klein, Hermann Rosenberg, dr Julius Hirschfeld, Ernst Fuerst. Kantorem, nauczycielem i rzezakiem rytualnym był Hermann Spier. Majątek gminy stanowiła synagoga przy Theaterstraße 13[7] (ob. ul. Kościelna), cmentarz przy Bahnhofstraße 50 (ul. Kościuszki) oraz rzeźnia rytualna. Budżet gminny wynosił 13 606 marek, budżet kulturalny – 8203 marek, budżet dobroczynny – 400 marek, budżet szkolny – 5000 marek (1930). Nauczyciel gminny prowadził lekcje religii w dwóch szkołach, w Braniewie i Młynarach; uczęszczało na nie 10 dzieci[8]. W latach 20. XX w. działały w mieście trzy żydowskie stowarzyszenia: Israelitischer Frauenverein prowadzony przez Paulę Klein, Israelitischer Literaturverein oraz Israelitischer Wohltätigkeitsverein. Wielu Żydów było uznanymi mieszkańcami miasta, jak np. Alfred Freimann, dr prawa i urzędnik Sądu Krajowego w Braniewie (Landgerichtsrat), Julius Hirschfeld, dr med. i uznany dentysta w mieście, jego syn Kurt Hirschfeld, lekarz ortopeda, Max Laumann – redaktor Leipziger Volkszeitung, Julius Levinsohn – doktor prawa, adwokat, Walter Lichtenstein – handlowiec i radny miasta, konwertyta, popełnił samobójstwo w 1937, ojciec profesora pedagogiki Ernsta Lichtensteina. Znanych i szanowanych było też wielu właścicieli wielu sklepów na starówce (przy Langgasse) oraz w Nowym Mieście[9][4].