Synagoga Wysoka w Krakowie
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Synagoga Wysoka – synagoga znajdująca się w Krakowie przy ulicy Józefa 38, na Kazimierzu[2].
 nr rej. A-91 z 24 stycznia 1936oraz A-218/M z 10 maja 1973[1] | |
_Synagogue,_38_Józefa_street,_Kazimierz,_Kraków,_Poland.jpg) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Józefa 38 |
| Budulec |
murowana |
| Data budowy |
1556–1563 |
| Data likwidacji | |
| Tradycja |
ortodoksyjna |
| Obecnie |
sala wystawowa |
Położenie na mapie Krakowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
 50°03′05,0″N 19°56′50,6″E | |
.jpg)
Sala modlitwy umieszczona jest na piętrze, stąd pochodzi jej nazwa[3]. Do dnia dzisiejszego pozostaje najwyższą synagogą Krakowa oraz jedyną w Polsce synagogą umieszczoną na piętrze.
XVI w.
W drugiej połowie XVI wieku[4] nieznany z nazwiska bogaty kupiec Izrael wystąpił do króla Zygmunta II Augusta z prośbą o zgodę na wystawienie synagogi. Zgodę uzyskał i wybudował synagogę w latach 1556–1563. Budowla powstała przy granicy „miasta żydowskiego”[5], blisko jednej z bram miejskich[6], przy ówczesnej ulicy Sukienniczej, w miejscu, w którym 30 lat wcześniej wzmiankowany był „dom Frankowej”. Prawdopodobnie fundator synagogi zdecydował się na nadbudowę sali modlitewnej nad sklepami znajdującymi się na parterze pierwotnego budynku – owego „domu Frankowej”, którego był właścicielem[5]. Parter i piwnice budowli pełniły funkcje handlowe. Do tej części budynku wiodło wejście od strony wschodniej, podczas gdy wejście do bóżnicy prowadziło od strony zachodniej[7].
Usytuowanie głównej sali modlitewnej było zapewne podyktowane względami bezpieczeństwa, gdyż bożnica znajdowała się w miejscu szczególnie ruchliwym, tuż obok bramy miasta żydowskiego i blisko domów chrześcijańskich[6].
Krakowska Synagoga Wysoka ma swoją odpowiedniczkę w Pradze. Wzniesiona w 1568 Synagoga Wysoka w Pradze miała taki sam wygląd, nosi taką samą nazwę[8].
XVII w.
W 1657 roku podczas potopu szwedzkiego synagoga została zdewastowana. Po tych wydarzeniach została wyremontowana i zyskała bogate wyposażenie[9].
XIX w.
W XIX wieku nazwa ulicy, przy której zlokalizowana była bóżnica, ulegała zmianom. Początkowo nosiła nazwę ulicy Chrześcijańsko-Żydowskiej, a potem została ulicą Józefa, przy czym jej wschodnią część nazywano ulicą Wysoką. Pod koniec lat 80. XIX w. bóżnicę połączono z sąsiednim budynkiem. Na piętrze owej sąsiedniej kamienicy utworzono dwie sale modlitewne: od strony południowej dla kobiet, a od strony północnej dla mężczyzn. Parter nowego budynku zajęła modlitewnia bractwa Ner Tamid. W 1897 dołączono małą przybudówkę, w której utworzono kolejną modlitewnię dla kobiet, a także pomieszczenia dla scholara i stróża[9]. Przez długi czas sklepy ulokowane na parterze były własnością prywatną. W połowie XIX w. stanowiły własność rodziny Balcerów, ale w latach 30. XX w. były już posiadaniu kahału[10].
XX w.
Podczas II wojny światowej hitlerowcy doprowadzili do znacznej dewastacji wnętrza synagogi oraz bezpowrotnego przepadku jej cennego wyposażenia. Zniszczeniu uległo kolebkowe sklepienie głównej sali, a sala dla kobiet przestała istnieć[9][11]. Przetrwała duża, mosiężna menora[12] z tej bóżnicy, bowiem została przewieziona na Wawel i tam zdobiła pomieszczenia zajmowane przez Hansa Franka[11].
W 1951 planowano przebudować synagogę na cele Teatru Lalki, Maski i Aktora Groteska, lecz plany spełzły na niczym. W 1961 powrócił plan przebudowy bóżnicy. Połączono ją z sąsiednim budynkiem poprzez wykucie drzwi na ścianie wschodniej obok aron ha-kodesz[9], a zabytkową skarbonę przeniesiono do klatki schodowej dołączonego budynku. Synagogę przykryto nowym, dwuspadowym dachem o przeszklonych szczytach[13]. Podczas tej przebudowy zmieniono formę dachu – kalenica została wbudowana prostopadle do ulicy, a nie jak wcześniej – równolegle[11].
W 1966 roku synagoga została przekazana Pracowni Konserwacji Zabytków. W głównej sali modlitewnej zabezpieczono i zakonserwowano zabytkowe XVII-wieczne polichromie. Prace adaptacyjne zakończono dopiero w 1971[8].
Pod koniec lat 90. XX w. Pracownie Konserwacji Zabytków opuściły obiekt[8].
XXI w.
W 2005 bóżnicę udostępniono zwiedzającym. Organizowano w niej wystawy poświęcone tematyce Żydów polskich, koncerty i inne imprezy kulturalne. W 2008 budynek Synagogi Wysokiej przekazano Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, która z kolei przekazała obiekt Wydawnictwu Austeria[8].
Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta w stylu renesansowym. Południowa ściana budynku zwrócona w stronę ulicy Józefa, podparta jest czterema szkarpami i przecięta gzymsem, biegnącym tuż nad parterem. Pomiędzy szkarpami na wysokości pierwszego i drugiego piętra znajdują się trzy wysokie, półkoliście zakończone okna[14][15].
Wejście do budynku wiedzie przez rzeźbiony, późnorenesansowy portal[5]. Główna sala modlitewna nakryta jest sklepieniem kolebkowym z gurtami i lunetami, które było wykończone rzeźbieniami oraz malowidłami i było bogato zdobione[14][16]. Publikacje sprzed II wojny światowej opisują polichromie przedstawiające sceny biblijne: Arkę Noego, pobyt Żydów na Eufratem podczas wygnania, Ofiarę Izaaka, oraz menorę i stoły pokładne ze świątyni. Aron ha-kodesz był wzorowany na szafie ołtarzowej z pobliskiej synagogi Remu[16]. Supraporta szafy ołtarzowej przedstawiała dwa gryfy i umieszczony między nimi napis w języku hebrajskim: „Korona Tory”. Oryginalne wyposażenie nie zachowało się[5]. Jego opis można poznać dzięki publikacjom z 1935[17][18].
Odrzwia aron ha-kodesz były bogato rzeźbione[16]. Zewnętrzne drzwi metalowe były ażurowe z motywem orła polskiego w koronie i literą S, pod nimi dwa niedźwiadki trzymające szofary, a nad nimi – dwa ptaki[17]. Po wewnętrznej stronie drzwi widniały, wykute w metalu, menora i stoły na chleby pokładne, a wokół nich cytaty biblijne. W dolnej partii drzwi metalowych znajdowała się sygnatura wykonawców: Zelamana i Chaima, synów Aarona[19].
O dawnej świetności przypominają również skarbona przy wejściu oraz gdzieniegdzie widoczne fragmenty XVII-wiecznej polichromii, odkrytej i zakonserwowanej w latach 60. XX wieku. Fragmenty te świadczą o tym, że ściany sali męskiej, łącznie z ościeżami okien, wypełnione były inskrypcjami ujętymi w bordiury, niekiedy w formie kolistego wieńca[20]. Przedstawiają one m.in. błogosławiące dłonie kapłańskie pod koroną na Torę czy wielkich rozmiarów kandelabrowe kompozycje bukietów w wazonach. Pomiędzy oknami na ścianie południowej znajduje się cytat z księgi Rodzaju (28:17): O jak straszne jest to miejsce. Jest to dom Pana i brama niebios, przy którym znajduje się data odnowienia synagogi w 1863 roku. Pozostałe malowidła, zwłaszcza w partiach inskrypcji, są prawie nieczytelne co wynika z przezierających przez siebie dwu lub trzech warstw z okresu XVII–XIX wieku[20].
Nad dawnym wejściem do sali na pierwszym piętrze umieszczony jest relief z gzymsem i symetrycznie wkomponowanym ornamentem roślinnym z końca XIX wieku.
Na zewnętrznej ścianie synagogi znajduje się tablica pamiątkowa z tekstem w języku polskim, zwieńczona gwiazdą Dawida i napisem w języku jidysz: הויכע שול (trl. hojche szul, co znaczy Wysoka Synagoga), upamiętniająca pierwotne przeznaczenie budynku[9]:
- W tym budynku mieściła się Wysoka Bożnica zbudowana w XVI w. zniszczona w 1939 r. przez okupacyjne władze niemieckie.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
